नेपाल–भारत व्यापार सम्बन्ध : नेपाल भारतको दशौं ठूलो निर्यात गन्तव्य

भारतको कुल निकासीको २ दशमलव १६ प्रतिशत नेपालमा, भारतको पक्षमा ट्रेड सरप्लस भएका मुलुकमध्ये नेपाल तेस्रो स्थानमा

मदन प्र. लम्साल

काठमाडौं । नेपालको वैदेशिक व्यापारको झन्डै दुई तिहाइ अंश भारतसँग छ । द्विपक्षीय व्यापारमा दक्षिणी छिमेकीसँगको यो सम्बन्धले सधैं एउटा भाष्य निर्माण गर्‍यो, नेपाल आर्थिक रूपले भारतसँग परनिर्भर छ ।

खुला सिमाना, भारतीय बन्दरगाहमार्फत हुने नेपालको तेस्रो मुलुकसँगको व्यापार, नेपालमा भारतीय लगानीलगायत पक्षले नेपाल लाभान्वित भएको तर्क भारतीयहरूको रहँदै आएको छ ।

केही हदसम्म उनीहरूको यो तर्कमा सत्य छ । तर, नेपाल–भारत व्यापारिक सम्बन्धको अर्को पक्ष के भने (जसबारे कमै चर्चा हुन्छ), भारतका लागि पनि नेपाल एउटा ठूलो बजार हो ।   

धेरैलाई थाहा नभएको अर्को तथ्य के भने भारतको द्विपक्षीय व्यापारमा उच्च नाफा (ट्रेड सरप्लस) भएका मुलुकमध्ये नेपाल एक हो । भारतको पक्षमा ट्रेड सरप्लस भएका १० मुलुकमध्ये नेपालको स्थान तेस्रोमा पर्छ ।

भारतका लागि पनि नेपाल ठूलो बजार हो । भारतको उच्च व्यापार नाफा (ट्रेड सरप्लस) भएका मुलुकमध्ये नेपाल तेस्रो स्थानमा पर्छ

सन् २०१९/२० मा भारतले नेपालमा ७ दशमलव १४ अर्ब अमेरिकी डलरबराबरको वस्तु निर्यात गर्दा नेपालबाट ७१.१ करोड डलरको मात्र आयात गरेको छ । यसले स्पष्टै देखाउँछ, गतवर्ष नेपालसितको द्विपक्षीय व्यापारबाटै भारतले ६.४३ अर्ब अमेरिकी डलर (७७१ अर्ब रुपैयाँ) को कमाइ गर्‍यो ।

भारतको कुल वस्तु निकासी गन्तव्यका आधारमा नेपाल दशौं स्थानमा छ । सन् २०१९/२० मा भारतको कुल निकासी व्यापारमध्ये नेपालको अंश २ दशमलव १६ प्रतिशत छ । एक नम्बरमा रहेको अमेरिकामा त्यो वर्ष कुल निकासी व्यापारमध्ये १६ प्रतिशत गएको देखिन्छ ।

तर, आयातमा भने यसको ठीक उल्टो अवस्था छ । भारतको कुल आयातको शून्य दशमलव १५ प्रतिशत मात्र नेपालबाट हुन्छ । भारतको आयात गन्तव्यहरूमध्ये नेपाल ५९ औं स्थानमा पर्छ ।

यसले स्पष्ट पार्छ, नेपालको वैदेशिक व्यापारमा भारतको पकड बलियो छ । साथै, भारतीय वस्तु र सेवाका लागि नेपाल प्रमुख बजार पनि हो ।

नेपालको पेट्रोलियम बजार भारतको इन्डियन आयल कर्पोरेशनको पूर्ण पकडमा छ । गत आवमा मात्रै नेपालले १५७.७२ अर्ब बराबरको पेट्रोलियम पदार्थ भारतबाट खरीद गर्‍यो ।

भारतीय फास्ट मुभिङ कन्ज्युमर गुड्स (एफएमजीसी), सवारीसाधन, औषधिलगायत वस्तुले नेपाली बजारमा उल्लेख्य अंश ओगटेका छन् ।

असमान व्यवहार
जति सहजताका साथ भारतीय वस्तु र सेवाले नेपालमा प्रवेश पाइरहेका छन्, त्यही सहजता नेपाली उत्पादनले भारतीय बजारमा पाएका छैनन् ।

चाहे त्यो भारतीय बजारमा सामान निर्यात गर्दा होस् वा तेस्रो मुलुकमा सामान पठाउँदा । नेपाली निर्यातकर्ताले पटकपटक भारतीय भन्सार तथा अधिकारीहरूको अवरोध सामना गर्नुपर्छ ।

सामान्यतया नेपालबाट धेरै निकासी हुने वस्तुहरूमा भारतीय अवरोध हुने गरेको दृष्टान्त छ । अलैंची, अदुवा, चिया निर्यातकर्ताहरूले पटकपटक भन्सार र गैरभन्सार अवरोधको सामना गर्नु परेको छ ।

भारतद्वारा नेपालबाट हुने प्रशोधित पाम आयलको निर्यातमा रोक यसकै पछिल्लो उदाहरण हो ।

भारतले नेपाललाई वैदेशिक व्यापारको मुख्य बजार र अवसरका रूपमा उपयोग गर्दै आए पनि हाम्रो मुलुकले त्यहाँको बजारबाट फाइदा लिन नसकेको वाणिज्य क्षेत्रका जानकारहरू बताउँछन् । सन् १९९६ को नेपाल–भारत पारवहन र वाणिज्य सन्धियता नेपाली बजारमा भारतीय वस्तुको प्रभुत्व क्रमशः बढेको उद्योग वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयका पूर्वसहसचिव रविशंकर सैंजु बताउँछन् । वाणिज्य सन्धिले नेपाल–भारतबीच पारस्परिक व्यापार सहुलियतको व्यवस्था गरे पनि नेपालले त्यसको फाइदा लिन नसकेको व्यवसायीहरूको भनाइ छ ।

‘नेपाल र भारतीय बजारमा एकअर्काका उत्पादनले पारस्परिक प्राथमिकताका आधारमा स्थान पाउने भनिएको छ । तर, नेपालबाट हुने निकासीमा भारतले गैरभन्सार अवरोध लाद्ने गरेको छ,’ एक उद्यमीले भने । भारतीय उत्पादनका लागि नेपाल महत्त्वपूर्ण बजार भएकाले त्यसको विशेष लाभ लिन सरकारले पहल गर्नुपर्ने सुझाव उद्यमीहरूको छ ।

सन् १९९० को अवधिसम्म नेपालको वैदेशिक व्यापारमा भारतको अंश ४० प्रतिशतभन्दा तल झरिसकेकोमा त्यसयता भारतसँगको निर्भरता बढ्दै गएको व्यवसायीहरू बताउँछन् । सन् १९९६ को नेपाल–भारत वणिज्य सन्धिपछि जसरी नेपालमा भारतीय बहुराष्ट्रिय कम्पनी फस्टाए, त्यसरी नै नेपाली उद्योगहरूले फाइदा लिन नसकेको अनुभव उद्योगीहरूको छ ।
‘सरकारले बहुराष्ट्रिय कम्पनीलाई सहज हुने गरी कच्चा पदार्थ र प्याकेजिङ मेटेरियलमा भन्सार सहुलियत मात्र दिएन, तयारी वस्तु आयातमा उच्च दरको भन्सार लगायो,’ एक उद्योगीले भने ।

पारस्परिक सहुलियतमा निकासीको उद्देश्यले खुलेका स्वदेशी उद्योगको उत्पादन निकासीमा भारतले गुणस्तर र परिमाणात्मक बन्देजका नाममा अवरोध लगाउँदा लामो समय चल्नै सकेनन् । भारतीय बजारलाई लक्षित गरेर नेपाली लगानीकर्ताले खोलेका घ्यू, तेल, तामा, जिंकलगायत उद्योगमा ४/५ वर्षमै ताला लागेको ती उद्योगका सञ्चालकहरू बताउँछन् । पछिल्लो समय भारतले प्रशोधित पाम आयलको आयात रोकेपछि नेपाली उद्योगीहरू लगानी डुब्ने चिन्ताले पिरोलिएको र सरकारले समेत निकासी खुलाउन प्रभावकारी पहल नगरेको ओसीबी फुडका सञ्चालक सुरेश रुंगटा बताउँछन् । भारतको तुलनामा २० प्रतिशत कम लागतमा उत्पादन गर्न सके मात्र निकासी सम्भव हुने दाबी उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयका सहसचिव नवराज ढकालले बताए । ‘एक त उत्पादन नै सीमित भयो । मूल्य र गुणस्तर पनि अनुकूल नहुँदा निकासी व्यापार बढ्न सकेन,’ सहसचिव ढकालले आर्थिक अभियानसित भने । वाणिज्य सन्धियता स्वदेशी उद्योगको अधोगति शुरू भएको बुझाइ सैंजुको छ । ‘द्विपक्षीय व्यापारका अन्य महत्त्वपूर्ण पक्षभन्दा पारस्परिक विषयमा मात्र केन्द्रित हुँदा स्थानीय उद्योग मारमा परे । यसको समीक्षा जरुरी छ,’ उनले भने ।

पछिल्लो समय पारस्परिक व्यवस्थाको पुनरवलोकनमा भारतीय पक्ष सहमत भएको र त्यसको परिणाम देखिन केही समय लाग्ने सैंजु बताउँछन् । भारतले आफ्ना उद्योगलाई व्यापक मात्रामा अनुदान दिइरहेकाले पनि नेपाली उद्योगले प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेको बुझाइ उनको छ ।

प्रतिक्रिया [1]

---

पुरा नाम: *

इमेल: *

प्रतिकृया: *
पठाउनुहोस