साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशन लिमिटेडको ६१ औं वार्षिकोत्सव विशेष: सेवा र व्यापारमा सफलताको ६ दशक

विजय दमासे

कृषकले सहज रूपमा युरिया मल पाउन नसकेका बेला उक्त जिम्मेवारी पूरा गर्न कर्पोरेशन पछि परेन । जिम्मेवारी पाएका अन्य निकायले मल आयात गर्न नसकेको अवस्थामा कर्पोरेशनले मल आपूर्तिलाई तत्कालीन समयमा प्राथमिकतामा राखेको देखिन्छ ।

काठमाडौं। नेपालमा सार्वजनिक संस्थानहरूले त्यति राम्रो उपलब्धि हासिल गर्न नसकिरहेको बेला साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशन लिमिटेडले भने आफूलाई सफल संस्थानको रूपमा उभ्याउन सफल भएको छ । दशकौंदेखि नेपालमा सहज र सुपथ मूल्यमा खाद्य तथा दैनिक उपभोग्य वस्तु विक्री गरेर मुलुकको आपूर्ति प्रणालीमा उल्लेख्य सहयोग पुर्‍याइरहेको कर्पोरेशन ६१ वर्षमा प्रवेश गरेको छ ।

खासगरी सार्वजनिक निजी साझेदारी (पीपीपी) मोडलमार्फत सञ्चालनमा भइरहेको उक्त संस्थानले सार्वजनिक संस्थानहरूकै इतिहासमा नून जस्तो महत्त्वपूर्ण वस्तुको सहज पहुँच बनाउन उल्लेख्य भूमिका निर्वाह गरेको छ । आयोडिनयुक्त नून देशभर सहज बनाउन र हरेक वर्ष हुने अभाव एवं कालोबजारी रोक्न पीपीपी मोडलमा साल्ट ट्रेडिङको स्थापना भएको थियो ।

साल्ट ट्रेडिङ बन्नुअघि सरकारले विभिन्न क्षेत्र र मात्रा तोकेर विभिन्न व्यक्तिलाई नून आयातकोे अनुमति दिँदै आएको पाइन्छ । साल्ट ट्रेडिङको स्थापनापछि पनि निजीक्षेत्रलाई नून विक्री गर्न दिने प्रयास भएको थियो । त्यस्तो प्रयासस्वरूप नून उद्योग नै स्थापना भएर आपूर्ति शुरू भए पनि पछि सरकारले साल्ट ट्रेडिङभन्दा अन्यलाई आयात गर्न नदिने नीति लियो । उक्त नीतिविरुद्ध एउटा नून उद्योगले हालेको मुद्दा सर्वाेच्च अदालतले २०६१ सालमा खारेज गरिदिएको थियो । साल्ट विभिन्न चुनौती, उतारचढाव, आरोह–अवरोह पार गर्दै अघि बढेको सरकारी संस्थान हो । साल्ट ट्रेडिङले अहिले आफ्नो उद्देश्यअनुसार गुणस्तरीय विक्रीवितरण, मूल्यमा एकरूपता र उपलब्धतामा सुनिश्चितता जस्ता मूल मन्त्र बनाएर सेवा दिइरहेको छ । तत्कालीन समयमा जनतालाई सहज रूपमा नून उपलब्ध गराउन स्थापना गरिएको कर्पोरेशनले पछिल्ला दिनमा व्यापारमा विविधीकरण गर्दै नूनसँँगै अन्य उत्पादनका लागि पनि लगानी गर्‍यो । 

कम्पनीले नेपालमै पहिलोपटक खाद्य उद्योग लिमिटेड नामक मैदा मिलमा लगानी गर्‍यो । त्यस्तै वनस्पति घिउ उद्योग, गोरखकाली रबर उद्योग, बुटवल धागो कारखाना, मोरङ सुगर मिल, नेशनल फाइनान्स लिमिटेड लगायतमा पनि लगानी गर्‍यो । सगरमाथा इन्स्योरेन्स, मेट्रो ग्यास उद्योग, उपहार हाउजिङ, हिमालय प्याकेजिङ उद्योगसहित गहुँको बीउ उत्पादनदेखि सरकारी अनुदानको रासायनिक मल खरीदविक्री, सहुलियतमा चिनी, दाल, गेडागुडी लगायतको व्यापार क्षेत्रमा कम्पनीको लगानी छ । वनस्पति घिउ, गोरखकाली रबर उद्योग, बुटवल धागो कारखाना लगायत केही उद्योग हाल बन्द छन् । यद्यपि संस्थाले मेट्रो ग्यास, उपहार हाउजिङ, हिमालय प्याकेजिङ, सहुलियत दरको चिनी, नून, रासायनिक मल र खाद्यान्न व्यापारले भने सफलता हात पारेको छ । 

हेटौंडास्थित खाद्य उद्योग लिमिटेडले २०३० सालदेखि मैदा उत्पादन गरिरहेको छ । व्यापारमा विविधीकरण र अन्य अत्यावश्यक वस्तुको समेत व्यापार बढाउने सोचसहित कर्पोरेशनले नेपालमै उत्पादित कृषि वस्तुमा आधारित उद्योग पनि स्थापना गर्ने नीति लिँदै आएको छ । सोहीअनुसार पहिलो उद्योगको रूपमा खाद्य उद्योग लिमिटेड (मैदा मिल) स्थापना गरेको हो । यसबाट सयौं नेपालीले रोजगारी पाएका छन् । उपभोक्ताले नेपाली उत्पादन चाख्न पाएका छन् । नेपाली भूमिमा उत्पादित गहुँको बजारीकरण, प्रशोधन गरी मैदा, आटा, सुजी र चोकर उत्पादन गरेर स्वदेशी उत्पादन प्रवर्द्धन गर्ने यसका मुख्य उद्देश्य हुन् ।

राजाको इच्छामा खडा भएको कम्पनी

तत्कालीन राजा महेन्द्रको पूर्वाञ्चल भ्रमणका क्रममा त्यहाँका स्थानीयसँग प्रत्यक्ष संवाद गर्दा नून खान नपाएको जाहेरी भयो । नून खान नपाएको जाहेरी स्थानीयले सुनाएपछि राजा महेन्द्र त्यहाँबाट काठमाडौं फर्केर नूनको कम्पनी खडा गर्नेतिर लागे ।

तत्कालीन वाणिज्य विभागका निर्देशक गेहेन्द्रदेव पाठकको अध्यक्षतामा नूनको कारोबार गर्ने ठूलठूला ९ व्यापारीहरूलाई समेटेर एउटा समिति बनाई कम्पनी खोलियो । जसमा नूनको व्यापारमा संलग्न मुस्ताङदेखि कृष्णनगर, नेपालगञ्जका व्यापारी थिए । उनीहरूले नै नूनको आयातदेखि भण्डारण गर्ने काम गर्थे । तिनीहरू सबैलाई अनिवार्य सेयर होल्डर बनाएर कम्पनी खडा गरियो । साल्ट ट्रेड्रिङ कर्पोरेशनको स्थापना २०२० भाद्र २७ मा भयो ।

नेपालको भौगोलिक विकटता, यातायात साधन अभाव र आफ्नै स्रोतको नून नभएको अवस्थामा नूनको कारोबार निकै जटिल थियो । सहजै उपलब्ध नहुने, गुणस्तरीय नरहने, मूल्यमा एकरूपता नहुने अवस्थामा कण्ठरोग नियन्त्रणका लागि आयोडिनयुक्त नून सर्वसाधारणलाई उपलब्ध गराउन अनिवार्य थियो । तर, आयोडिनयुक्त नून वितरण एकदमै जटिल थियो ।

आयोडिनको पहुँच विस्तारमा अग्रणी भूमिका

२०३० सालमा नेपाल सरकारले नूनमा आयोडिन मिसाउने नीति लियो । त्यतिबेला नेपालमा आयोडिनको कमीले हुने स्वास्थ्य समस्यालाई दृष्टिगत गर्दै सरकारले उक्त नीति लिएको थियो ।

सन् १९६५ को सर्वेअनुसार ५५ प्रतिशत जनता आयोडिनको कमीले हुने रोगबाट कुनै न कुनै रूपमा प्रभावित थिए । डब्ल्यूएचओ, नेपाल सरकारसहितको सहकार्यमा भएको सर्वेमा ४ प्रतिशत मानिस सुस्त मनस्थितिका देखिएका थिए । आयोडिनयुक्त नूनको कमीले हुने रोगहरूका कारण त्यतिबेला अवस्था भयावह थियो । सुस्त मनस्थितिको स्याहार गर्न थप ४ प्रतिशत चाहिन्थ्यो । यसरी ८ प्रतिशत नागरिक देशलाई श्रम दिन नसक्ने अवस्थामा पुग्नु निकै विडम्बना थियो । साथै जनस्वास्थ्यको क्षेत्रमा यो ठूलो चुनौती थियो । यसको समाधानका लागि साल्ट ट्रेडिङ भारतसँग सहकार्य गरेर अघि बढ्यो । २०३० सालपछि साल्ट ट्रेडिङबाट नूनमा आयोडिन मिसाएर विक्री वितरण थालिएपछि रोग निर्मूलन शुरू भयो ।

आयोडिनको कमी हुँदा निम्तिएका समस्या क्रमश: समाधान हुँदै गए । जस्तै, गर्भावस्थामा आयोडिनको कमी भयो भने बच्चा तुहिने, जन्मिए पनि लुलो लँगडो जन्मने, महिलामा बढी रक्तस्राव हुने, महीनावारी अनियमित हुनेजस्ता समस्या समाधान भए । मान्छे मात्रै नभई आयोडिनको कमी भए पशुमा समेत असर पर्ने गर्छ । आयोडिन पर्याप्त भए गाईवस्तुले १५ प्रतिशतभन्दा बढी दूध दिने गर्छन् । अहिले नेपालीको जनस्वास्थ्यमा आयोडिनको कमीका कारण हुने रोगको समस्या छैन ।

सन् २०१६ मा गरिएको अध्ययनमा आयोडिनको कमीले गर्दा जनस्वास्थ्यमा देखिने समस्या निर्मूल भएर गएको पाइयो । उक्त अध्ययनबाट ९४ दशमलव ५ प्रतिशत नागरिकमा यथेष्ट रूपमा आयोडिनयुक्त नून पुगेको देखिएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ)ले तोकेको नूनको मापदण्डअनुसारको नून मुलुकका सबै ठाउँमा पुगेको अध्ययनबाट देखियो । 

तीनओटा मापदण्ड डब्लूएचओले बनाएको छ । कुनै पनि क्षेत्रमा आयोडिनको समस्या छ/छैन भनेर हेर्न डब्लूएचओले त्यस क्षेत्रमा विक्री हुने नूनको प्रडक्शन लेभलमा ५० प्रतिशत पीपीएम आयोडिन भएको हुनुपर्ने मापदण्ड तोकेको छ । त्यस्तै खाना खानेबेलामा कम्तीमा १५ पिपिएम आयोडिनको मात्रामा हुनुपर्ने मापदण्ड छ । त्यस क्षेत्रका बालबालिकाको पिसाबबाट निस्कने आयोडिनको मात्रा १०० माइक्रोग्राम प्रतिलिटर भन्दा बढी हुनुपर्ने मापदण्ड डब्ल्यूएचओको छ । यी तीनओटा मापदण्ड भेट्यो भने त्यस क्षेत्रमा आयोडिनको समस्या छैन भन्ने बुझिन्छ । २०१६ मा भएको अध्ययनबाट साल्टले तीनओटै प्यारामिटर भेट्न सफल भएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेको मापदण्ड नेपालले पूरा गर्न सफल भएअनुसार देशभर आयोडिनयुक्त नूनको पहुँच पुर्‍याउन साल्ट सफल भएको छ ।

नाफामूलक संस्थान

साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशनले गुणस्तरीय वस्तुहरूको कारोबार गरी आम उपभोक्तालाई गुणस्तरयुक्त खाद्य वस्तु, रासायनिक मल तथा अन्य वस्तुको सरल र सहज आपूर्ति व्यवस्था गरी सामाजिक उत्तरदायित्व वहन गर्दै २०७७/७८ मा रू. १० अर्ब ३९ करोड ९० लाखको कारोबार गरेको थियो ।

विगत पाँच वर्षयता साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशनले गर्ने कारोबारको अवस्था बढ्दो छ । आर्थिक वर्ष २०७३/७४ मा रू. ८ अर्ब ५८ करोडका वस्तु विक्री वितरण गरेको तथ्यांक छ । त्यस्तै आव २०७४/७५ मा रू. ९ अर्ब ६८ करोडको विक्री वितरण गरेको देखिन्छ । आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा कम्पनीले १० अर्ब ३९ करोडको वस्तु विक्री गरेको तथ्यांक छ । आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा रू. ८ अर्ब ७७ करोड वस्तु विक्री गर्न सफल भएको छ । कर्पोरेशनको नाफा हेर्ने हो भने २०७३/७४ मा रू. ७ करोड ३६ लाख खुद सञ्चालन नाफा निकालेको थियो भने आव २०७४/७५ मा रू. ६ करोड ४३ लाख कमाउन सफल भएको थियो । २०७७/७८ मा कर्पोरेशनले रू. ५ करोड ३३ लाख सञ्चालन नाफा गर्न सफल छ । त्यसपछिका वर्षहरूमा ठूलो मात्रामा वस्तु विक्री गरेर नाफामूलक संस्थाको रूपमा कम्पनीले आफूलाई स्थापित गराएको कम्पनीका विभागीय प्रबन्धक व्रजेशकुमार झा बताउँछन् । आम उपभोक्ताको सेवामा निरन्तर साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशन व्यापारमा सफल मात्र भएको छैन, सार्वजनिक संस्थानहरूमध्ये नाफा आर्जन गर्न सक्ने संस्थाको रूपमा समेत स्थापित भएको छ । गुणस्तरीय सेवाका कारण पनि कम्पनीको कारोबार बढेको हो,’ झाको भनाइ छ । 

विपद्को डटेर सामना 

साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशन यस्तो संस्था हो, जब जब विपद् आइलाग्छ कर्पोरेशनको भूमिका त्यसैअनुसार बढ्छ । कोभिड महामारीले देशमा भयावह अवस्था सृजना गराउँदा साल्ट ट्रेडिङ डटेर सेवामा लाग्यो । ठाउँठाउँमा मोबाइल भ्यानमार्फत दैनिक उपभोग्य वस्तुहरू पुर्‍याउन साल्ट ट्रेडिङका कर्मचारी खटिए । जनस्वाथ्यका मापदण्ड पालना गरेर कोभिड महामारीको बेला जनताको घरदैलोमा सेवा पुर्‍याउनु सामान्य कुरा थिएन । तर पनि सेवासँगै आफ्नो सामाजिक उत्तरदायित्वलाई प्राथमिकतामा राख्दै कम्पनी महामारीका बेलामा पनि जनजनको घरदैलोमा सेवा पुर्‍याउन लागिरह्यो ।

कोरोना महामारी मात्रै नभई सरकार र साल्ट ट्रेडिङको कुशल व्यवस्थापनकै कारण आयोडिनको कमीले हुने कुनै पनि समस्या अहिले मुलुकमा छैन । ठूलाठूला राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तनका लागि भएका आन्दोलन, बाढीपहिरो, भूकम्प, नाकाबन्दी, कोभिड लगायतका विपद्को समयमा कर्पोरेशनले नून आपूर्ति कहिल्यै रोकेन । साथै मूल्यमा एकरूपता कायम गरिरह्यो । तेलको आपूर्ति गर्दै आएको आयल निगमले अन्तरराष्ट्रिय बजारमा तेलको मूल्य बढ्दा नेपालमा पनि समायोजन गर्छ । कर्पोरेशनले भने जुनसुकै परिस्थितिमा पनि नूनको मूल्यमा कहिल्यै हेरफेर गरेन । कर्पोरेशनले उपलब्धतामा सुनिश्चितता मात्रै नभई सर्वसुलभता समेत कायम राख्दै आएको छ । 

नूनको हाहाकार हुन दिएन

जस्तोसुकै संकटमा पनि साल्टले नूनको हाहाकार हुन दिएन भने मूल्य तथा गुणस्तरमा एकरूपता राख्न सफल भएको देखिन्छ । जस्तै– भारतले २०४६ सालमा नाकाबन्दी गर्‍यो । त्यतिबेला कर्पोरेशनले ६ महीनाको स्टक राखेकाले नूनको मूल्य नबढाई आपूर्ति चुस्त बनाएको थियो । नूनको पर्याप्त भण्डारणले २०७२ सालको नाकाबन्दीमा पनि कुनै समस्या आएन । थोरै मात्र नाफा राखेर दक्षिण एशियामै सस्तो मूल्यमा नून विक्री गर्न साल्ट सफल भइरहेको छ । कर्पोरेशनका अध्यक्ष प्रदिपलाल श्रेष्ठका अनुसार कोरोना महामारीको बेलामा पनि कर्पोरेशनले विक्री वितरण गर्ने कुनै पनि सामग्रीको अभाव हुन दिएन । नाफामुखी नभएर उपभोक्तामुखी भएर बजारमा प्रस्तुत भएको छ । 

कम्पनीका अनुसार सरकारले दुर्गम क्षेत्रका २२ जिल्लामा नून ढुवानी गर्न मात्रै अनुदान दिएको छ । सरकारले दिएको अनुदान कम्पनीले नभई, जनताले पाइरहेका छत् भनेर बुझ्नुपर्ने श्रेष्ठ बताउँछन् । कम्पनीका अनुसार नेपालमा कण्ठरोग निवारणको आवश्यकता खट्कियो । देशभर सस्तो मूल्यमा सुलभ रूपले आयोडिनयुक्त नून पुगेपछि मात्रै सो रोग नियन्त्रणमा आउन सक्थ्यो । कम्पनीले सोहीअनुसार आयोडिनयुक्त नून उपलब्ध गरायो । सोही कामको प्रशंसा गर्दै संयुक्त राष्ट्र संघले कम्पनीलाई पुरस्कृत पनि गर्‍यो । 

सामाजिक उत्तरदायित्वमा उत्तिकै जिम्मेबार

साल्ट ट्रेडिङले सामाजिक उत्तरदायित्वका काम पनि गरेको छ । यसमध्ये कम्पनीको रजत जयन्ती अवसरमा २०४५ सालमा हितकारी गुठीअन्तर्गत बालहितकारी पुरस्कार स्थापना गर्‍यो । नेपाली बालबालिकाको शैक्षिक, मनोवैज्ञानिक, बौद्धिक, शारीरिक र भौतिक अभिवृद्धि एवं नैतिक तथा चारित्रिक विकासमा उत्कृष्ट योगदान दिने व्यक्ति वा संस्थालाई हरेक वर्ष कर्पोरेशनको वार्षिकोत्सवको अवसरमा यो पुरस्कार प्रदान गर्दै आएको छ । कर्पोरेशनमार्फत हालसम्म यो पुरस्कार २४ भन्दा बढी व्यक्ति तथा संस्थाले प्राप्त गरिसकेका छन् ।

कोभिड महामारीमा साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेशनको भूमिका बढी प्रभावकारी रह्यो । २ वर्ष मुलुक कोरोना भाइरस महामारीका कारण अस्तव्यस्त हुँदा कर्पोरेशनले जनस्वास्थ्यका मापदण्ड पूरा गरेर निरन्तर प्रभावकारी सेवा दियो । यसले सहज रूपमा उपभोक्ताको घरघरमा खाद्य तथा उपभोग्य सामग्रीहरू पुर्‍याउँदा आम उपभोक्ताको मन जित्न सफल भयो । कोरोना भाइरस नियन्त्रण गर्न सरकारले बन्दाबन्दी लगाउँदा शुरूको समयमा ग्यासको उच्च अभाव सृजना भयो । अधिकांश व्यापारीले उपलब्ध ग्यास समेत लुकाउने काम गरे । त्यही बेला बजारमा हस्तक्षेप गर्दै कर्पोरेशन आफूसँग उपलब्ध ग्यास उपभोक्तालाई दिन सफल रह्यो ।

बन्दाबन्दी र निषेधाज्ञाको अवस्थामा कर्पोरेशनले काठमाडौं उपत्यकामा ६ ओटा विक्री कक्ष र चारओटा मोबाइल भ्यानमार्फत खाद्य तथा उपभोग्य वस्तुको विक्री गरेको थियो । उपत्यकाका सतुंगल, कालीमाटी, कोटेश्वर, भक्तपुर र कलंकीमा विक्री कक्ष राखेर यसले सेवा प्रदान गर्दै आयो । चारओटा मोबाइल भ्यानबाट काठमाडौं उपत्यकाभर उपभोक्ताको घर घरमै सेवा प्रवाह गयो । उपत्यका बाहिरका शहरमा पनि कम्पनीले आवश्यक सेवा प्रदान गरिँदा ग्राहक एवं सरोकारवालाबाट यसको विशेष प्रशंसा भयो । 

कृषकले सहज रूपमा युरिया मल पाउन नसकेका बेला उक्त जिम्मेवारी पूरा गर्न कर्पोरेशन पछि परेन । जिम्मेवारी पाएका अन्य निकायले मल आयात गर्न नसकेको अवस्थामा कर्पोरेशनले मल आपूर्तिलाई तत्कालीन समयमा प्राथमिकतामा राखेको देखिन्छ । महामारीकै समयमा हजारौं मेट्रिक टन रासायनिक मल आयात गरेको कम्पनीले तत्कालीन समयमा आफ्नो जिम्मेवारीलाई महत्त्वका साथ अघि बढाएको थियो । पछिल्ला ६१ वर्षयता नेपालले सामना गरेको विषम परिस्थितिमा समेत कम्पनीले आपूर्ति व्यवस्था चुस्त राख्दै सहज रूपमा दैनिक आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराएको छ । 

त्यस्तै, औद्योगिकीकरण तथा वित्तीय क्षेत्र विस्तारमा पनि साल्ट ट्रेडिङले उल्लेख्य योगदान गरेको छ । गोरखकाली रबर उद्योग, नेपाल वनस्पति घ्यू उद्योग, हिमालय खाद्य एवं प्याकिङ उद्योग, नेशनल फाइनान्स, साविकको सगरमाथा इन्स्योरेन्स जस्ता संस्थाको स्थापनामा यस कम्पनीको योगदान महत्त्वपूर्ण छ । कम्पनीले औद्योगिकीकरण र वित्तीय क्षेत्रमा उल्लेख्य योगदान पुर्‍याएको अध्यक्ष श्रेष्ठ बताउँछन् । ‘आउँदा दिनमा नयाँ वस्तु र सेवा ल्याउने भन्दा पनि भएका सेवा र वस्तुलाई थप गुणस्तरीय बनाउने योजनामा साल्ट ट्रेडिङ छ । यद्यपि, सरकारबाट सहयोग प्राप्त भएमा थप वस्तुको व्यापार गर्ने योजना पनि छ,’ उनले बताए । उनका अनुसार अबका दिनमा सेवालाई गुणस्तरीय बनाउने विषयलाई नै प्राथमिकतामा राखिनेछ । 

स्थानीय उत्पादनमा जोड

कम्पनीले औद्योगिकीकरणको क्रममा शुरूदेखि नै स्थानीय उत्पादनलाई जोड दिँदै आएको छ । स्थानीय उत्पादनलाई प्रशोधनमार्फत ‘भ्यालू एड’ बढाएर बजारसम्म पुर्‍याउन सकियो भने स्थानीय किसानलाई फाइदा हुने मनसायले यसलाई निरन्तरता दिइएको कम्पनीका सम्बद्ध अधिकारीहरू बताउँछन् । नेपालमै उत्पादित वस्तु विदेशबाट आयात गर्नुपर्दा करोडौं रकम बाहिर गइरहेको छ । त्यसलाई रोक्न कम्पनीले प्रयास गरेको साल्ट ट्रेडिङका विभागीय प्रबन्धक व्रजेशकुमार झा बताउँछन् ।

प्रतिक्रिया [0]

पुरा नाम: *

इमेल: *

प्रतिकृया: *
पठाउनुहोस