करीब ४० वर्षअघि स्थापित लक्की ग्रूप विभिन्न उद्योग व्यवसायमा संलग्न छ । व्यापारबाट शुरू भएको यो समूह औद्योगिक गतिविधिमा विशिष्टीकृत बन्दै गएको छ । साथै अन्य व्यावसायिक घरानाहरूसँगको सहकार्यमा समेत कम्पनीका उद्योग व्यवसाय सञ्चालनमा छन् । प्रस्तुत छ, यस समूहका अध्यक्ष सतीशकुमार मोरसँग उनको व्यावसायिक पृष्ठभूमि, समूहले गर्दै आएका उद्योग व्यवसायको अवस्था, नेपालमा उद्योग क्षेत्रका चुनौती, अवसरलगायत विषयमा आर्थिक अभियानले गरेको कुराकानीको सार :
तपाईंको पारिवारिक तथा व्यावसायिक पृष्ठभूमिका बारेमा बताइदिनुस् न ।
मेरो बुवाको नाम मुरलीधर अग्रवाल हो । हामी चार दाजुभाइ र दुई दिदीबहिनीहरू छौं । बुवाआमाको स्वर्गारोहण भइसकेको छ । मैले वीरगञ्जको त्रिभुवन विद्यालयबाटै एसएसलसी उत्तीर्ण गरेँ । ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पसबाट उच्च शिक्षा हासिल गरेँ । केही वर्ष भारतको बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा पनि अध्ययन गरेँ । व्यावसायिक पृष्ठभूमिको कुरा गर्नुपर्दा वीरगञ्जमा इन्टरनेशनल ट्रेड हाउस नाममा हाम्रो विदेशी सामानको व्यापार थियो । त्यो नै हाम्रो व्यावसायिक यात्राको पहिलो खुड्किलो थियो । त्यसपछि काकासँग मिलेर बाराको परवानीपुरमा चारओटा उद्योग (रजत राइस मिल, स्वर्ण दाल मिल, नारायणी पोलिथिन उद्योग र कञ्चनजंघा छाला उद्योग) स्थापना गरेका थियौं । तर, यतिमै मात्र म सन्तुष्ट थिइनँ । यसैबीच सन् १९८० मा मेरो विवाह भयो । त्यसपछि बेग्लै व्यवसाय गर्ने निधो गरेँ, अनि बुवाआमाको सल्लाह अनुसार नै काठमाडौं आएर शुरूमा टायरको पसल खोलेँ ।
टायरकै व्यापार रोज्नुको कारण चाहिं के थियो ?
भारतमा त्यतिखेर डनलप इन्डिया भन्ने बेलायतको सब्सिडियरी कम्पनी थियो । उसले त्यतिबेला आफ्ना उत्पादनहरू विक्रीका लागि काठमाडौंमा राम्रो र बलियोे वितरक खोजिरहेको थियो । सोही समयमा वीरगञ्जमा पनि मेरो बुवाको साथीले टायरको व्यवसाय गरिरहनु भएको थियो । अनि उहाँसँग सल्लाह लिएर सन् १९८१ को मार्चदेखि काठमाडौंको टेकुमा डनलपको डिलरशिप लिएर टायरको व्यापार शुरू गरेको हो ।
त्यसपछि कसरी अघि बढ्यो त व्यवसाय ?
म र मेरो भाई श्रवणकुमार मोर मिलेर टायरको पसल खोल्यौं । आज पनि मलाई यसको व्यापार गर्दाको समय ताजा स्मरण हुन्छ । किनभने त्यस समयमा पसल खोलेको १५ दिनसम्म पनि कोही कसैले यो पसल के को हो ? के व्यापार गर्छ ? भन्ने बारेमा सोधपुछ समेत गरेन । यसबाट हामी हतोत्साही पनि भएका थियौं । पछि विस्तारै व्यापार बढ्न थाल्यो । त्यो समयमा हामी स्थानीय व्यापारीबाटै माल किनेर बेच्थ्यौं । सन् १९८३ मा म चीनको खासा गएको थिएँ । त्यसपछि अब आयातको व्यापार शुरू गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । सन् १९८६ देखि आयात व्यापार पनि शुरू गर्यौं । म र मेरो साथी रमेश गुप्ता मिलेर लक्की ग्रूप स्थापना गर्यौं । त्यसपछि टायरमात्र होइन, विभिन्न किसिमका विद्युतीय सामानका साथै घरायसी उपकरण आयात गरेर विक्री गर्न थाल्यौैं ।
देशमा औद्योगिकीकरणको प्रक्रियालाई जुन दिशा दिनुपर्दथ्यो, त्यो निरन्तरता कायम हुन सकेन ।
पछि तपाईंहरूको सक्रियता उत्पादन क्षेत्रतर्फ बढेको देखिन्छ । यो कसरी सम्भव भयो ?
एकपटक हामी चीन गएका थियौं । त्यहाँ कमल बेगानीलगायत साथीहरूबीच नेपालमा उद्योग स्थापना गर्नुपर्छ भन्नेबारे छलफल भयो । नेपालमा आयातकर्ताको इज्जत छैन भन्ने लागिरहेको थियो । सन् १९९४ तिर नन्दन वनस्पति घ्यू उद्योग स्थापना गर्यौं । त्यसपछि सन् १९९६ मा नेपाल र भारतबीच व्यापार सम्झौता भयो । त्यो सम्झौताको कारण हामीलाई केही सहज भयो । तर उद्योग सञ्चालनमा भने समस्या भयो । उद्योगको कुन काम कसले सम्हाल्ने भन्ने निर्णय भएको थियो । तर निर्णय गर्ने सवालमा उत्पन्न विरोधासले कम्पनी घाटामा जान थाल्यो । कम्पनीमा कुनै एउटा जिम्मेवार व्यक्ति भएन भने व्यवसायमा ठूलो असर पर्ने रहेछ । नोक्सानी बढ्न थालेपछि छलफल हुँदा मलाई नै कम्पनी चलाउने जिम्मेवारी आयो । नेपाल भारत व्यापार सम्झौता भएकाले भारततर्फ निर्यात पनि हुन थाल्यो । तर पछि अब यसरी पनि हुँदैन भन्ने लाग्यो । उद्योग एक जनाले मात्र कसरी चलाउने भन्ने बारेमा छलफल हुँदा मैले र रमेश गुप्ताजीले कम्पनीको शेयर विक्री गर्यौं र कमल बेगानीजीले एकल लगानीमा त्यो कम्पनी सञ्चालन गर्न थाल्नुभयो ।
त्यसपछि कुन व्यवसायमा लाग्नुभयो ?
त्यो उद्योग (वनस्पति घ्यू उद्योग) विक्री गर्ने निर्णय हामीले २०–२५ मिनेटमै गरेका थियौं । सन् १९९८ मा हामीले नयाँ सोच र मेहनतका साथ गणपति वनस्पति उद्योग स्थापना गर्यौंं । यो उद्योग अहिले पनि सञ्चालनमा छ । लगत्तै बुटवलमा लुम्बिनी विद्युत् उद्योग विक्रीमा रहेको खबर पायौं र खरीद गर्यौं । त्यो एकदम पुरानो उद्योग थियो । त्यो उद्योग पनि चालू नै छ । यो उद्योगबाट अल्मुनियम वायर उत्पादन हुन्थ्यो । पछि इनामेल वायरको पनि उत्पादन थालियो ।
सिमेन्ट उद्योगमा चाहिं कसरी आउनुभयो ?
मेरो नजिकका एकजना साथीले विराटनगरमा ग्राइन्डिङ युनिट चलाएका थिए । त्यसमा विराटनगरका अन्य साथीहरूको पनि लगानी थियो । अलग अलग विचारधारा भएका व्यक्तिको लगानी भएकाले उद्योग सहज रूपमा चल्न सकेको थिएन । लगानीकर्ताबीच नै वैमनस्य थियो । त्यस क्रममा मलाई नै उहाँहरूले ‘तपाईं आइदिनु पर्यो’ भनेर आग्रह गर्नुभयो । त्यस समयमा त्यो उद्योगको उत्पादन क्षमता दैनिक १०० टन थियो । त्यो नै सिमेन्टतर्फको मेरो पहिलो पाइला थियो । त्यसपछि सुरेन्द्र गोयलसँग मिलेर सिमेन्टतर्फ केही गर्नुपर्छ भनेर अगाडि बढ्यौं । उद्योगको क्षमता बढाएर दैनिक ५०० टन पुर्याउने हाम्रो सोच थियो । यो काम गर्न मलाई परिवारको पनि साथ÷सहयोग थियो । कालान्तरमा १२ सय टन क्षमतामा विस्तार गर्यौं । यसमा अन्य व्यापारिक समूहलाई पनि सहभागी गरायौं । उहाँहरू शिवरतन शारदा र रघुनन्दन मारू हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरूको सोच पनि सिमेन्टमै लगानी गर्ने भन्ने थियो । उहाँहरूले जग्गा हाम्रै छेउमा सिमेन्टकै लागि भनेर खरीद गर्नुभएको रहेछ । त्यसैकारण सबै मिलाएर १२ सय टन क्षमतामा उद्योग विस्तार गरेका हौं । त्यो बेलामा चारओटा व्यापारिक घराना संलग्न थिेए, जसमा मेरो लक्की ग्रूप, मारू ग्रूप (रघुनन्दन मारू), शारदा ग्रूप (शिवरतन शारदा) र गोयल ग्रूप (सुरेन्द्र गोयल) थिए । यो नै शिवम् सिमेन्टको शुरुआत थियो ।
शिवम् सिमेन्टको बारेमा थप प्रष्ट पारिदिनुस् न । कहिलेदेखि शुरू भयो ? अहिले कुन अवस्थामा छ ?
यो उद्योग सन् २००३–२००४ देखि सञ्चालनमा आएको हो । त्यो समयमा उद्योगको ग्राइन्डिङ गर्ने क्षमता दैनिक ७०० टन र क्लिङ्कर उत्पादनको क्षमता १२ सय टन थियो । मैले प्रडक्शनको जिम्मेवारी लिएपछि क्लिंकर उत्पादन क्षमता दैनिक १९ सय टन पुर्याएँ । र, ३ हजार टन ग्राइन्डिङ क्षमतामा स्तरोन्नति गरेँ । आजसम्म सोही क्षमतामा चलिरहेको छ ।
अब स्वदेशमा सिमेन्टको खपत पनि बढाउनुपर्छ । साथै, निर्यात बढाउनेतर्फ पनि ध्यान दिन आवश्यक छ ।
तपाईं पछि होङ्सी सिमेन्टमा पनि जोडिनुभयो । यसबारे पनि बताइदिनुस् न ।
चीनभरि होङ्सी ग्रूपका ४२ ओटा उद्योग सञ्चालनमा छन् । उनीहरूले आफ्नो देश बाहिर पनि लगानी विस्तार गर्न खोजिरहेका थिए । त्यसबेला त्यहाँको नियामकले सो कम्पनीलाई अन्य सिमेन्ट उद्योग चलााउन लाइसेन्स नदिने निर्णय गरेको थाहा भयो । चीनमा थप उद्योग स्थापना गर्न नपाइने भएकाले उनीहरूले कसरी बाहिरी मुलुकमा जाने भन्ने अध्ययन गरिरहेका थिए । त्यही क्रममा नेपालका उद्योगीहरूसँग उनीहरूले छलफल शुरू गरेका रहेछन् । हामीसँग पनि कुराकानी भयो र अन्ततः उनीहरूले शिवम् सिमेन्टलाई नै छनोट गरे । त्यो बेला कसरी काम गर्ने, कति लगानी गर्ने, कतिओटा प्लान्ट लगाउने, कसले कति लगानी गने भन्ने बारेमा विभिन्न चरणमा वार्ता र छलफल भए । यो विषयमा उनीहरूले आन्तरिक रूपमा पनि छलफल गरे । विभिन्न वार्ता र छलफलको चरणपछि नेपालमा होङ्सी शिवम् सिमेन्ट उद्योग शुरू भयो ।
होङ्सी शिवमको स्वामित्व संरचना अहिले कस्तो छ ?
शिवम् सिमेन्ट कम्पनी स्थापना गर्दा हामी चार ग्रूप मात्र थियौं । उत्पादन शुरू गरिसकेपछि मुन्दडा ग्रूपलाई पनि लगानीका लागि बोलायौंं । उहाँहरूलाई देवनारा ग्रूप पनि भनिन्छ । पछि हामीले केही शेयर बेचेर भिमसरिया ग्रूपलाई पनि सामेल गरायौं । भनाइको अर्थ शिवम् सिमेन्ट उद्योग ६ ओटा ग्रूपबाट सञ्चालन भइरहेको छ । त्यही कम्पनीबाट होङ्सी शिवम्मा ३० प्रतिशत लगानी गर्यौं भने बाँकी ७० प्रतिशत लगानी होङ्सी ग्रूप (चाइना) को छ । ३० प्रतिशतमा पनि शिवम् कम्पनीको करीब २६ हो कि २८ प्रतिशत शेयर स्वामित्व छ । बाँकी चाहिँ विनोद श्रेष्ठ र दीपक झाको रहेको छ ।
नेपालका ६ ओटा व्यावसायिक समूह र चीनको समेत गरी सात ओटाको लगानी भएको देखियो । नेपालमा संयुक्त लगानीको संस्कृति नै नभएको अवस्थामा कम्पनीको अवस्थाप्रति कत्तिको सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ?
म यसको प्रारम्भमा सक्रिय रूपमा लागेको थिएँ । तर विगत एक वर्षदेखि सञ्चालक समितिमा छैन । सञ्चालक समितिमा हामीहरूको तर्फबाट दुईजना डाइरेक्टरहरू विश्वनाथ गोयल र शिवरतन शारदाले प्रतिनिधित्व गर्नुहुन्छ । होङ्सीको बोर्डले बोल्ड निर्णय गर्नुपर्दा हामी उहाँहरूसँग छलफल बस्छौं र निष्कर्षमा पुग्छौं । स्थानीय समस्याको समाधान वा अन्य प्रकारका निर्णय हाम्रै संलग्नतामा हुन्छ । उत्पादन, व्यवस्थापन तथा दैनिक कार्य वा उद्योग सञ्चालनमा उहाँहरू पनि हुनुहुन्छ । यसमा हामीलाई कुनै पनि समस्या छैन ।
भिन्न संस्कृति र व्यापारिक माहोल पनि नभएको नेपालमा उनीहरूलाई ज्वाइन्ट भेन्चरमा नेपाल भित्र्याउन कत्तिको सहज थियो ? यहाँसम्म आइपुग्न कसरी सम्भव भयो ?
जबसम्म तपाईं हाम्रो विचार र उद्देश्य समान हुन्छन्, तबसम्म कुनै समस्या हुँदैन । हामी सोचविचार नगरी यो उद्योगमा हाम्फालेका होइनौं । उनीहरू पनि नेपालमा लगानीका सम्भावना र अवसर छन् भन्ने देखेरै आएका हुन् । हामीले पनि होङ्सीको बारेमा राम्ररी बुझिसकेका थियौं । मुख्यतः हाम्रो विचार, सिद्धान्त र उद्देश्य मिलेरै सहकार्य सम्भव भएको हो । त्यसो हुँदा बीचमा खासै समस्या पनि आउँदैन । आयो भने पनि सँगै बसेर, छलफल गरेर टुंगोमा पुग्छौं, पुगेका पनि छौं ।
शिवम् सिमेन्ट स्थापनाअघि कुन - कुन कम्पनी सञ्चालनमा ल्याउनु भएको थियो ? त्यो बेलाको व्यावसायिक यात्रा कस्तो थियो ?
शिवम् सिमेन्ट उद्योगको स्थापनाअघि हामीले न्यू प्लाष्ट इन्डष्ट्रिज नामक प्लाष्टिक उद्योग सञ्चालनमा ल्याएका थियौं । यो अहिले पनि सञ्चालनमा छ । त्यसबाहेक बैंकमा पनि मेरो लगानी विस्तार भयो । केही साथीहरू मिलेर बैंक अफ एशिया स्थापना गर्यौं । त्यसमा म संस्थापक थिएं । बैंकमा मैले पनि सञ्चालकको हैसियतमा पाँचवर्षे कार्यकाल पूरा गरेँ । त्यसपछि बैंक अफ एशिया र एनआईसी बैंक मर्ज भएपछि म सञ्चालक समितिबाट बाहिरिएँ ।
विकेन्द्रित संरचना भएकै कारण हाम्रो प्रगति विस्तार भएको हो ।
शिवम् सिमेन्ट उद्योग सन् २००३ मा शुरू भयो । उत्पादन भने २०११ देखि भएको देखिन्छ । यो बीचमा के कस्ता चुनौती थिए ?
चुनौती त भइहाल्छन् । तर सकारात्मक सोच लिएर कुनै काम गर्ने हो भने जस्तोसुकै चुनौती पनि चिर्न सकिन्छ भन्ने आत्मविश्वास थियो । यो त हामीले पहिले नै प्रमाणित गरिसकेका छौं । कुनै कामलाई चुनौतीको रूपमा लिएर काम गर्ने वातावरण बनाएकै कारण हामीले आज उत्पादन तथा सेवा क्षेत्रमा सफलता प्राप्त गरेका हौं ।
तपाईंले नेपाल उद्योग परिसंघ (सीएनआई) को नेतृत्व पनि गर्नुभयो ? परिसंघको नेतृत्व चाहिं किन गर्नुभयो ?
सीएनआईभन्दा अगाडिको कुरा जानकारी गराउँछु । म काठमाडौं आएदेखि नै कुनै न कुनै रूपमा नेतृत्वदायी भूमिकामा थिएँ । शुरूमा म टायर एशोसिएशनको पदाधिकारी थिएँ । त्यसपछि नेपाल अटोमोबाइल्स डिलर्स एशोसिएशनमा पनि आबद्ध भएँ । नेपाल फरेन ट्रेड एशोसिएशनको विभिन्न पदाधिकारी भएर पनि काम गरेँ । पछि अध्यक्ष नै भएँ । लियो र लायन्स क्लबमा पनि अध्यक्ष भएर काम गरेँ । नेतृत्व लिएर केही काम गरौं भन्ने भावना भएकै कारण धेरै संस्थामा काम गर्ने मौका पाएँ । सीएनआई स्थापना हुँदा पनि मैले विभिन्न पदमा रहेर काम गरेँ । पछि अध्यक्ष भएर पनि सक्रियताका साथ काम गरेँ । सीएनआईको अध्यक्षको कार्यकाल तीन वर्षको थियो । मेरै कार्यकालमा साथीहरूसँग छलफल गरेर विधान नै परिवर्तन गरेर सीएनआईमा अध्यक्षको कार्यकाल दुई वर्षको बनाएको हो ।
सीएनआईमा अध्यक्षको रूपमा आफ्नो भूमिका निर्वाहलाई कसरी लिनुभएको छ ?
मेरो कार्यकालमा विश्वभर नै कोरोना महामारी आयो । यसबाट नेपाल पनि बच्न सकेन । तर हामीले रत्ति पनि खुट्टा कमाएनौं । बरु यो अवधिमा हामीले के भूमिका निर्वाह गर्नुपथ्र्यो, त्यो गर्यौं । आफ्ना काम कर्तव्यहरू सामाजिक उत्तरदायित्व (सीएसआर) को आधारमा होस् वा सामाजिक सेवा अन्तर्गत सातओटै प्रदेशमा पूरा गर्यौं । त्यो समयमा सबै प्रदेशका मुख्यमन्त्रीहरूसँग समन्वय गरेर न्यूनतम आधारभूत सेवाको आवश्यकता रहेका क्षेत्रमा के कसरी सहयोग गर्न सकिन्छ भनेर काम गर्यौं । त्यो समयमा नेपालमा अक्सिजन सिलिण्डरको एकदमै आवश्यकता थियो । मानवीय आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्न पनि हामीले चीनमा होङ्सी ग्रूपका अध्यक्षलाई फोन गरेर अक्सिजन कन्सन्ट्रेटर सहयोग गर्न अनुरोध गर्यौं । लगत्तै हामीलाई २ करोड रुपैयाँ बराबरको कन्सन्ट्रेटर प्राप्त भयो । यसबाहेक नेपालको अर्थतन्त्र निर्माणको क्षेत्रमा पनि सीएनआईले केही न केही काम गरेको छ भन्ने लाग्छ । नेपालको अर्थतन्त्रको नीति कस्तो हुनुपर्छ भन्ने बारेमा सरकारलाई बारम्बार सुझाव दियौं । अर्थतन्त्रका समस्या मात्र देखाएनौं, समाधानका उपाय पनि बतायौं । यसका लागिका सीएनआईले रिसर्च टिम नै बनाएर काम गर्यो । हामीले गरेको रिसर्चका आधारमा समय समयमा सरकार, अर्थमन्त्री र गभर्नरलाई सल्लाह/ सुझाव दियौं, जुन अनुसन्धानबाट प्रमाणित तथ्यमा आधारित थियो । यो सुझाव र सल्लाह अर्थ मन्त्रालय, राष्ट्रिय योजना आयोग लगायत निकायबाट कार्यान्वयनमा पनि आएका छन् । हामीले निजीक्षेत्रको तर्फबाट यस्ता सुझाव र सल्लाह दिने क्रम अहिले पनि कायमै छ ।
तपाईंले निजीक्षेत्रको अग्रपंक्तिमा रहेर काम पनि गर्नुभयो । यो हिसाबले नेपालको म्यानुफ्याक्चरिङ क्षेत्रको भविष्य कस्तो देख्नुहुन्छ ?
यसको बारेमा बताउन पछाडि फर्कनुपर्ने हुन्छ । नेपालमा एउटा समय यस्तो आएको थियो, जसमा हामीले आयात गथ्र्यौं, राजस्व सृजना हुन्थ्यो, त्यसबाट खर्चहरू गरिन्थ्यो र उत्पादित माल अन्ततोगत्वा भारतमै जान्थ्यो । त्यसपछि २०५२ सालमा नेपालमा भ्याट (मूल्य अभिवृद्धि कर) लागू भयो । अब जति माल नेपालमा खपत हुन्छ, त्यति मात्र विदेशबाट मगाउने भन्ने सोच पनि विकास भयो । मुलुकमा औद्योगिकीकरणको विकास गर्नुपर्छ भन्ने भावना जागृत भयो । वास्तवमा यही समयमा नेपालको धेरैजसो स्थानमा औद्योगिक विकास र विस्तार भएको छ । रोजगारी सृजना भएका छन् । तर पछि गएर देशमा औद्योगिकीकरणको प्रक्रियालाई जुन दिशा दिनुपर्दथ्यो, त्यो निरन्तरता कायम हुन सकेन । यसमा कहीँ न कहीँ चुकेको हो जस्तो लाग्छ । औद्योगिक विकास र विस्तार नै अवरुद्ध जस्तो भयो । भन्नुको अर्थ, त्यो बेलाको नीति निर्माताले यसलाई प्राथमिकतामा राखेनन् । जसले गर्दा त्यो बेला कामका लागि विदेशिने क्रम शुरू भयो । अहिले पनि विदेशमा रोजगारीका लागि जान तँछाडमछाड नै भइरहेको अवस्था छ । यसले मुलुकमा दिगोरूपमा बेरोजगारीको समस्या समाधान गर्दैन । मुुलुकको दिगो विकासका लागि धेरै काम गर्नुपर्ने अवस्था छ । सीएनआईमा म अध्यक्ष भएका बेला साथीहरूसँगको छलफलपछि ‘मेक इन नेपाल’ को अवधारणा विकास गरेका थियौं । रेमिट्यान्सले मात्र मुलुक दिगो रूपमा कहिल्यै अघि बढ्न सक्दैन, चल्दैन पनि । अब मुलुकमै काम गर्ने वातावरण बनाऔं, रोजगारीका अवसर यहीँ सृजना गरौं, विस्तार गरौं भन्ने नै यो अभियानको अवधारणा हो । ‘मेक इन नेपाल’ मुलुकलाई समृद्ध बनाउने अभियान पनि हो । यो अवधारणा लागू गर्न के कस्ता अप्ठ्यारा छन्, के गर्दा स्वदेशमै काम गर्ने वातावरण बन्छ, कुन कुन नियमकानून वा प्रणालीले अवरोध सृजना गरिरहेको छ भन्नेबारे हामीले समाधानका उपायसहित प्रधानमन्त्री, मन्त्री, सचिव, राष्ट्रिय योजना आयोग लगायतलाई बुझाएका छौं । मेक इन नेपालका सुझाव समेटर तत्कालीन अर्थमन्त्री विष्णुप्रसाद पौडेलले अघिल्लो आर्थिक वर्षको बजेट पनि ल्याउनुभएको थियो । अहिलेका अर्थमन्त्री जनार्दन शर्माले पनि चालू आवको बजेटमा हाम्रा सुझाव समेट्नुभएको छ । यद्यपि केही विवादास्पद कुरा पनि छन्, जसमा म अहिले जान चाहन्न ।
नेपालमा सिमेन्ट उद्योगको भविष्य कस्तो देख्नुहुन्छ ? सिमेन्ट उद्योगीले गरेका अपेक्षा के के हुन् ?
तीन/ चारओटा कुराबाट नेपाल आत्मनिर्भर बन्न सक्ने मैले देखेको छु । यी उपायहरू सहज रूपमा अगाडि बढाउन केही कठिनाइ पक्कै छन् । ती क्षेत्रमध्ये सिमेन्ट पनि एक हो । सिमेन्टतर्फ आत्मनिर्भरताको बाटोमा नेपाल अघि बढिसकेको छ । हामीले नेपाल सरकारलाई सिमेन्टको व्यवसाय प्रवर्द्धन गर्न बारम्बार भनिरहेका पनि छौं । अब स्वदेशमा सिमेन्टको खपत पनि बढाउनुपर्छ । साथै, निर्यात बढाउनेतर्फ पनि ध्यान दिन आवश्यक छ । भारतकै कुरा गर्ने हो भने पनि अहिले विहार, उत्तरप्रदेश र बंगालमा कुनै पनि सिमेन्ट उद्योग नभएको अवस्था छ । नजीककोे सिमेन्ट उद्योग राजस्थानमा मात्र छ । हामीले उत्पादन गरेको सिमेन्ट त्यहाँ पठाउन सक्ने हो भने विद्युत् खपत बढ्छ, रोजगारी सृजना पनि हुन्छ ।
तपाईंको समूहका भावी योजना के - के छन् ?
अहिले मेरा दुई भाइ र छोरा (अमितकुमार मोर) ले राम्रोसँग व्यवसाय चलाइरहेका छन् । म सीएनआईको अध्यक्ष भएपछि व्यवसाय नै हेरिनँभन्दा पनि हुन्छ । उनीहरूलाई व्यवसाय नै हस्तान्तरण गरेको थिएँ । उनीहरूले ग्रूपलाई पनि चलाइरहेका छन्, मेरै वनस्पति घ्यू उद्योग पनि राम्रोसँग चलिरहेको छ । अझै नयाँ उद्योग कसरी सञ्चालन गर्ने भनेर जग्गा लिइसकेका छौं । कुन उद्योग गर्नेे भन्ने बारेमा अहिले टुंगो लागिनसके तापनि खाद्यान्न उद्योगतर्फ गृहकार्य भइरहेको छ ।
शिवम् सिमेन्ट उद्योग ६ ओटा ग्रूपबाट सञ्चालन भइरहेको छ ।
पारिवारिक व्यवसायमा पारिवारिक झमेला परेका र संघसंस्थामा नेतृत्व गर्दा आफ्नो व्यावसायिक स्वार्थ हेरेको आरोप लागेका उदाहरण छन् । तपाईंकोमा कसरी व्यवस्थापन गर्दै हुनुहुन्छ ?
यसमा मलाई के लाग्छ भने भिजन स्पष्ट भएको पारिवारिक पृष्ठभूमि हेर्नुु महत्वपूर्ण हुन्छ । म सीएनआईमा अध्यक्ष हुनेबित्तिकै मेरो जति पनि व्यक्तिगत व्यापार व्यवसाय थियो, त्यसलाई छाडेको थिएँ । छाड्न जरुरी नभए पनि मैले छाडेँ । पदमा रहँदा व्यक्तिगत स्वार्थ सिद्ध हुनेगरी वकालत गर्नुहुँदैन भन्ने मेरो मान्यता थियो । मेक इन नेपाल अवधारणा अगाडि ल्याउँदा मलाई थाहा थियो मैले प्रतिस्पर्धीहरूलाई ल्याउँदै छु । मैले त दुःखसुख, समस्या भोगेर, हारगुहार गरेर उद्योग व्यवसाय सञ्चालन गरेको थिएँ । तर अब आउनेलाई केही सहजीकरण गर्न वातावरण बनाइदिनुस्, केही नियम कानूनलाई खुुकुलो बनाइदिनुस् या फास्ट ट्र्याकमा काम गर्ने वातावरण बनाइदिनुस्, एकद्वार प्रणालीमा काम गर्ने वातावरण बनाइदिनुस् भनेर सरकारलाई भन्यौं । चार–पाँच वर्षदेखि सरकारले जलविद्युत् आयोजनाको पीपीए बन्द गरेको छ । ह्विलिङ चार्ज तिरेर आफैले विद्युत् प्रसारण गर्ने वातावरण बनाउनुपर्यो । विष्णु पौडेल अर्थमन्त्री हुँदा ह्विलिङ चार्ज तिरेर विद्युत् प्रसारण गर्न निजीक्षेत्रलाई दिने भन्ने बजेटमा आएको थियो । तर नियमावली र कार्यविधि अहिलेसम्म बनेको अवस्था छैन । त्यो चाँडोभन्दा चाँडो बनोस् भनेर आग्रह गर्छु । नयाँ प्रविधिअनुसार हामीले आफूलाई परिवर्तन गरेनौं भने पछाडि पर्छौं । उदाहरणका लागि बुटवल धागो, हेटौंडा कपडा, गोरखकाली रबर उद्योगहरू नै किन नहुन् । तिनीहरूलाई समयअनुसार नयाँ प्रविधि प्रयोग गरेर चलाउन सकेनौं । त्यसले गर्दा समस्या पर्यो ।
तपाईंको ग्रूप अन्तर्गतका उद्योग व्यवसायमा हालसम्म कति लगानी भइसकेको छ ? भन्न मिल्छ ?
यसको बारेमा त मलाई पनि थाहा छैन । हाम्रो समूहमा विकेन्द्रित संरचना छ । व्यवस्थापन अलग अलग किसिमको छ । विकेन्द्रित संरचना भएकै कारण हाम्रो प्रगति विस्तार भएको हो । हामी जुन अवस्थामा छौं, यो अवस्थामा आइपुग्न यसले उल्लेख्य भूमिका निर्वाह गरेको हो भन्ने लाग्छ । यसको सफल उदाहरणको रूपमा शिवम् सिमेन्टलाई लिन सकिन्छ । विकेन्द्रित संरचना भएकै कारण हामीले सफलता पाएका हौं । आफ्नो समूहलाई प्रगतितिर लैजाने हो भने विकेन्द्रित गर्नैपर्छ ।
तपाईंले व्यावसायिक यात्राको क्रममा रमेश गुप्ता र कमल बेगानीसँग मिलेर काम गर्नुभयो । तर अहिले व्यापारिक कारोबार आआफ्नै अलग किसिमले गरिहरनु भएको छ । त्यो समयको सहकार्यलाई कसरी सम्झिनुहुन्छ ?
बेगानीजीसँग मेरो सहकार्य दुई–तीन वर्षमात्र भयो । रमेश गुप्ताजीसँग भने मेरो लामो समय सहकार्य भयो । मेरो साथी वा आदरणीय जे भने पनि उहाँ नहुँदा मैले आज धेरै ठूलो चीज गुमाएको छु । हामीबीच अत्यन्त घनिष्ट सहकार्य थियो । हामीले उद्योग व्यवसायको कारोबार अलग - अलग रूपमा हेर्ने वातावरण सृजना गरेका थियौं । आज उहाँ हामीबीच हुनुहुन्न । हामीले दुई÷अढाई घण्टाको मिटिङबाटै तीनओटा कम्पनी सहज रूपमा बाँडफाँट गरेका हौं । त्यतिखेर हाम्रा तीनओटा उद्योग थिए– लुम्किनी विद्युत् उद्योग, गणपति वनस्पति उद्योग र न्यू प्लाष्ट उद्योग । शिवम् सिमेन्टमा भने उनीहरूको आफ्नै छुट्टै शेयर थियो । हाम्रो सल्लाहपछि नै आफ्नो रुचिअनुसार उनीहरूले लुम्बिनी विद्युत् उद्योग लिएर चलाइरहेका छन् । उहाँका दुईजना छोराहरूले अहिले त रमेश कर्प पनि शुरू गरेका छन् । यो देख्दा अहिले खुशी लाग्छ, अर्थात् हाम्रो व्यावसायिक यात्रा अत्यन्त सौहार्दपूर्ण थियो ।
तपाईंको ४० वर्ष लामो व्यावसायिक यात्राको क्रममा भोग्नुपरेका आरोहअवरोहको अनुभव सुनाइदिनुस् न ।
मैले विभिन्न फोरमहरूमा यसबारे भनेको छु । सन् १९८५–८६ मा शुरू भएको नबिल बैंकसँग मेरो पहिलेदेखि नै सम्बन्ध भयो । बारम्बार यो कम्पनीको अध्यक्ष र प्रमुख कार्यकारी अधिकृतसँग कुराकानी हुन्थ्यो । त्यो बेलामा मैले उद्योग स्थापना गर्न खोजिरहेको थिएँ । मसँग ३ करोड रुपैयाँ थियो । बैंकका साथीहरूले नयाँ बैंक खोलौं, लगानी गर्नुस् भनेका थिए । बैंक स्थापना गर्न गृहकार्य पनि भयो । तर मेरो आँट पुगेन । अहिले सम्झँदा बैंकतर्फ लगानी गरेको भए हुने रहेछ भन्ने लाग्छ । अर्को कुरा, चीनमा उद्योग स्थापना गर्ने भनेर त्यहाँ गएर गृहकार्य पनि गरेँ । त्यतिबेला नेपालमा मार्बल कटिङ ब्लेड हवाईजहाजबाट मगाएर व्यापार गर्थें । जहाजबाट मगाउन सम्भव थिएन । किनकि त्यसको माग नेपालमा धेरै थियो र तुरुन्त विक्री गर्नुप्थर्यो । तर जहाजबाट मगाउँदा ढिलो हुन्थ्यो । त्यहाँ उद्योग स्थापना गर्नेबारे चिनियाँहरूसँग छलफल पनि भयो । उक्त क्रममा उनीहरूलाई त्यहाँ मार्बल कटर उत्पादन गर्ने २३ उद्योग स्थापना गर्न लगाएँ । उनीहरूले मलाई पनि लगानी गर्न भने । नेपाल फर्केर रमेश गुप्ताजीसँग छलफल पनि भयो । उहाँसँग छलफल गरेपछि थाहा भयो कि नेपालीले विदेशमा लगानी गर्ने कुरा असम्भव जस्तै रहेछ । नेपालकै कानूनले दिँदो रहनेछ । बांगोटिंगो तरीकाले चिनियाँको नाममा उद्योग स्थापना गर्ने सोच ठीक लागेन ।
नेपालमा उद्योग स्थापना गर्नुपर्छ भनेर तपाईंलाई प्रेरणा चाहिँ केले दियो ?
कुनै बेला भारतको दिल्लीबाट आग्रा जाँदै थिएँ । म र श्रीमती निजी गाडीमा सवार थियौं । म आफै सवारी चालक थिएँ । यात्राको क्रममा चिम्नीबाट धूँवा निस्किरहेकोे सानो सेतो रङको उद्योग देखें । त्यो देखेर मैले गाडी रोकें । र केही बेर त्यो उद्योगको बारेमा कौतुहलपूर्वक परैबाट हेरें पनि । त्यो हेरेको पाँच मिनेटपछि मलाई अब मैले पनि स्वदेशमा उद्योग स्थापना गर्नुपर्छ भन्ने कुरा अन्तरमनमा आयो । तर के उद्योग स्थापना गर्छु भन्ने चाहिँ मनमा थिएन । तर काठमाडौंमा आएको केही समयपछि उद्योग स्थापना गरें । त्यसभन्दा अघि म व्यापारमा संलग्न थिएँ । आग्रामा फुरेको त्यो आइडियाले काठमाडौंमा पहिलो उद्योग स्थापना गरेपछि म अहिलेसम्म पनि ट्रेडिङमा फर्कनु परेको छैन ।
वीरगञ्जबाट काठमाडौंसम्मको उद्यमशीलता यात्राको स्मरण गर्दा तपाईंको पुस्ता र अहिलेको नयाँ पुस्तामा के फरक देख्नुहुन्छ ?
हाम्रो पुस्ताको कुरा गर्नुहुन्छ भने हामी भित्री अन्तरमनदेखि नै यो काम गर्नुपर्छ भनेर स्वतः स्फूर्त भएर काम गर्दथ्यौं । तर आजका पुस्ताले भने तथ्यांक हेरेर काम गरिरहेका छन् । उनीहरू अध्ययन, खोज गर्छन् । अहिलेका व्यवसायीले विश्वको अर्थतन्त्रले के प्रभाव पारिरहेको छ, कहिले खरीद गर्ने वा कहिले विक्री गर्ने भनेर अध्ययन गरिरहेको पाउँछु । यो नै हाम्रो र अहिलेको पुस्ताको काम गर्ने तौर तरीकामा फरक छ । आज गूगलले सबै सम्भव गराइदिएको छ । यो हेर्दा त अवसर नै अवसर छ जस्तो लाग्छ । हाम्रो समयमा त यस्तो सुविधा कहाँ पाउनु ? हाम्रो पालामा टेलेक्स मेशिन मात्र थियो । त्यो पनि सहज रूपमा पाउने अवस्था थिएन । त्यसमा व्यापारको काम गर्नुपर्दा छोटो छोटो मेसेज लेखेर विदेश पठाउँथ्यौं । पछि फ्याक्स मेशिन आयो । अहिलेको पुस्तालाई काम गर्न प्रविधिले धेरै सहज तुल्याएको छ ।
(विस्तृत अन्तरवार्ताका लागि Youtube.com/c/NewBusinessAgeNepalमा जान सक्नुहुनेछ ।)
पेट्रोल–डिजेलको मूल्य घट्यो
‘ग्लोबल रिच अष्ट्रेलियन एजुकेसन फेयर’ माघ ५ बाट, अष्ट्रेलियाका २५ बढी युनिभर्सिटीका प्रतिनिधि आउने
जलविद्युत कम्पनीका शेयरमा लगानीकर्ताको आकर्षण, एक महीनामा १९.६४ % बढ्यो परिसूचक
माघे सङ्क्रान्तिको दिन टुँडिखेलमा भीडमा च्यापिएर ११ जना घाइते
लक्ष्मी सन्राइज बैंकको २३औं साधारण सभा
बाटोले विकासको सम्भावना खुलेको छ : अर्थमन्त्री डा. महत
३८ करोडले घट्यो चिया निकासी
पाँच महीनामा निर्जीवन बीमा कम्पनीले आर्जन गरे १५ अर्ब ७२ करोडभन्दा बढी बीमाशुल्क
कृषिमा लगानीको तयारी गर्दै भाटभटेनी
नृसिंहधाम, जहाँ बन्नेछ नेपालको पहिलो पानीमुनिको मन्दिर ! [तस्वीरहरू]
विद्युतीय तार भूमिगत : साढे २ वर्षमा सक्नुपर्ने काम ४ वर्षमा पनि सकिएन