रमा सुवेदी
लामो समयसम्मको अड्कलबाजीलाई अन्त्य गर्दै अमेरिकी अर्थशास्त्री रिचर्ड थेलरले यस वर्षको अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार हात पारेका छन् । सोमवार नोबेल पुरस्कार प्रदायक संस्था रोयल स्वीडिश एकेडेमी अफ साइन्सेज (आरएसएओएस)ले युनिभर्सिटी अफ सिकागोका ७२ वर्षीय प्राध्यापक थेलरलाई सो पुरस्कार दिएको हो । अर्थशास्त्रलाई मनोविज्ञानसँग आबद्ध गर्दै ‘बिहेभरियल इकोनोमिक्स’ (व्यावहारिक अर्थशास्त्र)मा दिएको योगदानका लागि उनलाई सो पुरस्कार दिइएको छ । उनले मानवीय गुणले व्यक्तिगत निर्णयका साथै बजारलाई कसरी प्रभावित बनाउँछ भन्नेबारे अनुसन्धान गरेका छन् ।
‘समग्रमा थेलरको योगदानले अर्थशास्त्र र व्यक्तिगत निर्णय प्रक्रियाको मनोवैज्ञानिक विश्लेषणबीचको सेतु निर्माण गरेको छ,’ आरएसएओएसले एक विज्ञप्तिमा बताएको छ । थेलरले ९० लाख स्वीडिश क्रोन (११ लाख अमेरिकी डलर) बराबरको पुरस्कार राशि जितेका छन् । पछिल्लो समय व्यावहारिक अर्थशास्त्रले आर्थिक अनुसन्धान र नीतिको विभिन्न क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ । थेलरको व्यावहारिक खोज र सैद्धान्तिक अन्तर्दृष्टि नयाँ र तीव्र गतिमा बढिरहेको व्यावहारिक अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा निकै उपयोगी पाइएको छ ।
थेलरलले ‘मानसिक लेखाजोखा’ (मेण्टल एकाउण्टिङ)को सिद्धान्त विकास गरेका छन् । यस सिद्धान्तले मानिसहरूले आफ्नै दिमागमा आ–आफ्नै खालको लेखाजोखा गरेर वित्तीय निर्णयहरू गर्छन् भन्ने व्याख्या गर्दछ । यसबाहेक उनी ‘नजिङ’ सिद्धान्तका प्रणेतामध्येका एक पनि हुन् । अल्पकालीन अवधिको लाभमा लोभिएर वृद्धावस्थाका लागि योजना बनाउन र बचत गर्न अनिच्छुक मानिसलाई सरकारी आदेशभन्दा साथीभाइ, इष्टमित्रबाट प्राप्त हुने सुझावले बढी प्रेरित गर्ने उनले सिद्ध गरेका छन् । थेलरको अनुसन्धानमा सीमित तार्किकता (लिमिटेड राशनालिटी), सामाजिक प्राथमिकता र आत्मनियन्त्रणको अभावले कसरी व्यक्तिगत निर्णय तथा बजारको अवस्थालाई प्रभावित बनाउँछ भन्ने देखाइएको छ ।
सीमित तार्किकता : थेलरले विकास गरेको ‘मानसिक लेखाजोखा’को सिद्धान्तले मानिसहरूले आफ्नो दिमागमा छुट्टै हिसाबकिताब गरेर कसरी आर्थिक निर्णयलाई सरल बनाउँछन् भन्ने व्याख्या गरिएको छ । यस क्रममा उनले हरेक व्यक्तिगत निर्णयको बृहत् प्रभावभन्दा सङ्कीर्ण प्रभावमा ‘फोकश’ गरेका छन् । मानिसहरूले आफूसँग नभएकोभन्दा भएको वस्तुलाई बढी महत्त्व किन दिन्छन् भन्नेबारे पनि उनले व्याख्या गरेका छन् । यसलाई ‘इण्डोमेण्ट इफेक्ट’ भनिन्छ ।
सामाजिक प्राथमिकता : ‘सुपथ’ (फेयरनेश)को अवधारणाबारे थेलरले गरेको सैद्धान्तिक र प्रयोगात्मक अनुसन्धान पनि निकै प्रभावकारी छ । यस अनुसन्धानमा उनले कसरी उच्च माग भएको बेलामा समेत कम्पनीहरू उपभोक्ता रिसाउँछन् भन्ने डरले मूल्य बढाउँदैनन्, तर लागत बढेको बेलामा चाहिँ मूल्य बढाउन हिच्किचाउँदैनन् भन्ने देखाएका छन् । थेलर र उनका सहकर्मीहरूले विकास गरेको डिक्टेटर गेमलाई विश्वभरका विविध मानवीय समूहको निष्पक्षतासम्बन्धी मनोवृत्ति मापन गर्ने विभिन्न अध्ययनहरूमा प्रयोग गरिँदै आएको छ ।
आत्मनियन्त्रणको अभाव : थेलरले नयाँ वर्ष शुरू हुँदा मानिसहरूले गर्ने सङ्कल्प किन पालना हुँदैन भन्नेबारे पनि थप प्रकाश पारेका छन् । त्यसैगरी, ‘प्लानर डुअर’ मोडलको प्रयोग गरेर उनले आत्मनियन्त्रण गर्न नसक्ने समस्याको विश्लेषण गर्ने तरीका पनि देखाएका छन् । यो मोडल मनोचिकित्सक र न्यूरोसाइण्टिष्टहरूले दीर्घकालीन योजना र अल्पकालीन क्रियाकलापबीचको आन्तरिक द्वन्द्वको व्याख्या गर्न अहिले प्रयोग गरिरहेको ढाँचाजस्तै छ । अल्पकालीन प्रलोभनलाई दबाउन नसक्नु नै वृद्धावस्थाका लागि बचत गर्ने वा स्वस्थकर जीवनशैली अपनाउने हाम्रो योजना असफल बनाउने प्रमुख तŒव हो भनेर थेलरले व्याख्या गरेका छन् । आफ्नो व्यावहारिक अध्ययनमा थेलरले ‘नजिङ’ले पेन्सनका साथै अन्य सन्दर्भमा समेत कसरी मानिसहरूलाई दरिलो आत्मनियन्त्रण गर्न प्रेरित गर्दछ भन्ने देखाएका छन् ।
शिक्षा : न्यू जर्जीमा जन्मिएका थेलरले सन् १९६७ मा केश वेष्टर्न रिजर्भ युनिभर्सिटीबाट स्नातक तहको डिग्री हासिल गरेका थिए । उनले युनिभर्सिटी अफ रोचेष्टरबाट सन् १९७० मा स्नातकोत्तर र सन् १९७४ मा विद्यावारिधि हासिल गरेका थिए ।
थेलरका ‘नज’, ‘क्वाजी–राशनल इकोनोमिक्स’, ‘दि विनर्स कर्स : प्याराडक्सेस एण्ड एनामोलिज अफ इकोनोमिक लाइफ’ र ‘एड्भान्स इन विहेभरियल फाइनान्स’ पुस्तक प्रकाशित छन् । थेलर नोबेल पुरस्कार जित्ने युनिभर्सिटी अफ सिकागोका ७९औं विद्वान् हुन् । त्यस्तै, सोही युनिभर्सिटीबाट अर्थशास्त्रको नोबेल पुरस्कार प्राप्त गर्ने भने उनी २८औं व्यक्ति हुन् ।
गत वर्षको पुरस्कार
गत वर्ष करारको सिद्धान्तमा गरेको योगदानका लागि हार्वर्ड युनिभर्सिटीका प्राध्यापक ओलिभर हार्ट र म्यासाच्युसेट्स इन्ष्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीका बेङ्ट होेल्म्ष्ट्रोमलाई अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार दिइएको थियो । यो बीमा नीति र कार्यकारीहरूको तलब निर्धारणमा निकै उपयोगी सावित भएको छ । एजेन्सी
रमा सुवेदी
लामो समयसम्मको अड्कलबाजीलाई अन्त्य गर्दै अमेरिकी अर्थशास्त्री रिचर्ड थेलरले यस वर्षको अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार हात पारेका छन् । सोमवार नोबेल पुरस्कार प्रदायक संस्था रोयल स्वीडिश एकेडेमी अफ साइन्सेज (आरएसएओएस)ले युनिभर्सिटी अफ सिकागोका ७२ वर्षीय प्राध्यापक थेलरलाई सो पुरस्कार दिएको हो । अर्थशास्त्रलाई मनोविज्ञानसँग आबद्ध गर्दै ‘बिहेभरियल इकोनोमिक्स’ (व्यावहारिक अर्थशास्त्र)मा दिएको योगदानका लागि उनलाई सो पुरस्कार दिइएको छ । उनले मानवीय गुणले व्यक्तिगत निर्णयका साथै बजारलाई कसरी प्रभावित बनाउँछ भन्नेबारे अनुसन्धान गरेका छन् ।
‘समग्रमा थेलरको योगदानले अर्थशास्त्र र व्यक्तिगत निर्णय प्रक्रियाको मनोवैज्ञानिक विश्लेषणबीचको सेतु निर्माण गरेको छ,’ आरएसएओएसले एक विज्ञप्तिमा बताएको छ । थेलरले ९० लाख स्वीडिश क्रोन (११ लाख अमेरिकी डलर) बराबरको पुरस्कार राशि जितेका छन् । पछिल्लो समय व्यावहारिक अर्थशास्त्रले आर्थिक अनुसन्धान र नीतिको विभिन्न क्षेत्रमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ । थेलरको व्यावहारिक खोज र सैद्धान्तिक अन्तर्दृष्टि नयाँ र तीव्र गतिमा बढिरहेको व्यावहारिक अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा निकै उपयोगी पाइएको छ ।
थेलरलले ‘मानसिक लेखाजोखा’ (मेण्टल एकाउण्टिङ)को सिद्धान्त विकास गरेका छन् । यस सिद्धान्तले मानिसहरूले आफ्नै दिमागमा आ–आफ्नै खालको लेखाजोखा गरेर वित्तीय निर्णयहरू गर्छन् भन्ने व्याख्या गर्दछ । यसबाहेक उनी ‘नजिङ’ सिद्धान्तका प्रणेतामध्येका एक पनि हुन् । अल्पकालीन अवधिको लाभमा लोभिएर वृद्धावस्थाका लागि योजना बनाउन र बचत गर्न अनिच्छुक मानिसलाई सरकारी आदेशभन्दा साथीभाइ, इष्टमित्रबाट प्राप्त हुने सुझावले बढी प्रेरित गर्ने उनले सिद्ध गरेका छन् । थेलरको अनुसन्धानमा सीमित तार्किकता (लिमिटेड राशनालिटी), सामाजिक प्राथमिकता र आत्मनियन्त्रणको अभावले कसरी व्यक्तिगत निर्णय तथा बजारको अवस्थालाई प्रभावित बनाउँछ भन्ने देखाइएको छ ।
सीमित तार्किकता : थेलरले विकास गरेको ‘मानसिक लेखाजोखा’को सिद्धान्तले मानिसहरूले आफ्नो दिमागमा छुट्टै हिसाबकिताब गरेर कसरी आर्थिक निर्णयलाई सरल बनाउँछन् भन्ने व्याख्या गरिएको छ । यस क्रममा उनले हरेक व्यक्तिगत निर्णयको बृहत् प्रभावभन्दा सङ्कीर्ण प्रभावमा ‘फोकश’ गरेका छन् । मानिसहरूले आफूसँग नभएकोभन्दा भएको वस्तुलाई बढी महत्त्व किन दिन्छन् भन्नेबारे पनि उनले व्याख्या गरेका छन् । यसलाई ‘इण्डोमेण्ट इफेक्ट’ भनिन्छ ।
सामाजिक प्राथमिकता : ‘सुपथ’ (फेयरनेश)को अवधारणाबारे थेलरले गरेको सैद्धान्तिक र प्रयोगात्मक अनुसन्धान पनि निकै प्रभावकारी छ । यस अनुसन्धानमा उनले कसरी उच्च माग भएको बेलामा समेत कम्पनीहरू उपभोक्ता रिसाउँछन् भन्ने डरले मूल्य बढाउँदैनन्, तर लागत बढेको बेलामा चाहिँ मूल्य बढाउन हिच्किचाउँदैनन् भन्ने देखाएका छन् । थेलर र उनका सहकर्मीहरूले विकास गरेको डिक्टेटर गेमलाई विश्वभरका विविध मानवीय समूहको निष्पक्षतासम्बन्धी मनोवृत्ति मापन गर्ने विभिन्न अध्ययनहरूमा प्रयोग गरिँदै आएको छ ।
आत्मनियन्त्रणको अभाव : थेलरले नयाँ वर्ष शुरू हुँदा मानिसहरूले गर्ने सङ्कल्प किन पालना हुँदैन भन्नेबारे पनि थप प्रकाश पारेका छन् । त्यसैगरी, ‘प्लानर डुअर’ मोडलको प्रयोग गरेर उनले आत्मनियन्त्रण गर्न नसक्ने समस्याको विश्लेषण गर्ने तरीका पनि देखाएका छन् । यो मोडल मनोचिकित्सक र न्यूरोसाइण्टिष्टहरूले दीर्घकालीन योजना र अल्पकालीन क्रियाकलापबीचको आन्तरिक द्वन्द्वको व्याख्या गर्न अहिले प्रयोग गरिरहेको ढाँचाजस्तै छ । अल्पकालीन प्रलोभनलाई दबाउन नसक्नु नै वृद्धावस्थाका लागि बचत गर्ने वा स्वस्थकर जीवनशैली अपनाउने हाम्रो योजना असफल बनाउने प्रमुख तŒव हो भनेर थेलरले व्याख्या गरेका छन् । आफ्नो व्यावहारिक अध्ययनमा थेलरले ‘नजिङ’ले पेन्सनका साथै अन्य सन्दर्भमा समेत कसरी मानिसहरूलाई दरिलो आत्मनियन्त्रण गर्न प्रेरित गर्दछ भन्ने देखाएका छन् ।
शिक्षा : न्यू जर्जीमा जन्मिएका थेलरले सन् १९६७ मा केश वेष्टर्न रिजर्भ युनिभर्सिटीबाट स्नातक तहको डिग्री हासिल गरेका थिए । उनले युनिभर्सिटी अफ रोचेष्टरबाट सन् १९७० मा स्नातकोत्तर र सन् १९७४ मा विद्यावारिधि हासिल गरेका थिए ।
थेलरका ‘नज’, ‘क्वाजी–राशनल इकोनोमिक्स’, ‘दि विनर्स कर्स : प्याराडक्सेस एण्ड एनामोलिज अफ इकोनोमिक लाइफ’ र ‘एड्भान्स इन विहेभरियल फाइनान्स’ पुस्तक प्रकाशित छन् । थेलर नोबेल पुरस्कार जित्ने युनिभर्सिटी अफ सिकागोका ७९औं विद्वान् हुन् । त्यस्तै, सोही युनिभर्सिटीबाट अर्थशास्त्रको नोबेल पुरस्कार प्राप्त गर्ने भने उनी २८औं व्यक्ति हुन् ।
गत वर्षको पुरस्कार
गत वर्ष करारको सिद्धान्तमा गरेको योगदानका लागि हार्वर्ड युनिभर्सिटीका प्राध्यापक ओलिभर हार्ट र म्यासाच्युसेट्स इन्ष्टिच्युट अफ टेक्नोलोजीका बेङ्ट होेल्म्ष्ट्रोमलाई अर्थशास्त्रतर्फको नोबेल पुरस्कार दिइएको थियो । यो बीमा नीति र कार्यकारीहरूको तलब निर्धारणमा निकै उपयोगी सावित भएको छ । एजेन्सी
पेट्रोल–डिजेलको मूल्य घट्यो
‘ग्लोबल रिच अष्ट्रेलियन एजुकेसन फेयर’ माघ ५ बाट, अष्ट्रेलियाका २५ बढी युनिभर्सिटीका प्रतिनिधि आउने
जलविद्युत कम्पनीका शेयरमा लगानीकर्ताको आकर्षण, एक महीनामा १९.६४ % बढ्यो परिसूचक
माघे सङ्क्रान्तिको दिन टुँडिखेलमा भीडमा च्यापिएर ११ जना घाइते
लक्ष्मी सन्राइज बैंकको २३औं साधारण सभा
बाटोले विकासको सम्भावना खुलेको छ : अर्थमन्त्री डा. महत
.png "मुकेश अम्बानीलाई पछि पार्दै गौतम अडानी बने एशियाकै सर्वाधिक धनी")
३८ करोडले घट्यो चिया निकासी
पाँच महीनामा निर्जीवन बीमा कम्पनीले आर्जन गरे १५ अर्ब ७२ करोडभन्दा बढी बीमाशुल्क
कृषिमा लगानीको तयारी गर्दै भाटभटेनी
नृसिंहधाम, जहाँ बन्नेछ नेपालको पहिलो पानीमुनिको मन्दिर ! [तस्वीरहरू]
विद्युतीय तार भूमिगत : साढे २ वर्षमा सक्नुपर्ने काम ४ वर्षमा पनि सकिएन