शैलेन्द्रराज गिरी
मानव संसाधनको देखिने र नदेखिने दुवै खालका विकासमा सरकार तथा निजीक्षेत्रले धेरै काम गरेका छन् । यो मानव विकास प्रतिवेदनमा नेपालले गरेको प्रगतिका आधारमा पनि देख्न सकिन्छ । तर यो प्रगतिसँगै हामी कुन दिशामा जाने हो भन्ने दिशानिर्देशको भने अभाव छ । हिजोदेखि आजसम्मका सरकारले गर्न खोज्दा खोज्दै पनि सम्बन्धित निकायमा योग्य जनशक्ति नहुनाले कार्यान्वयन फितलो भएको छ ।
सरकारले हालै मानव संसाधन प्रक्षेपण प्रतिवेदन पनि सार्वजनिक गरेको छ । यसले अबको जनशक्ति कृषिबाट उद्योग हुँदै सेवा क्षेत्रतर्फ जाने प्रक्षेपण गरेको छ । साथै अबको ५ वर्र्षमा कुन क्षेत्रमा कति जनशक्ति चाहिन्छ र त्यसका लागि के के गरे जनशक्ति उत्पादन हुन सक्छ भन्ने कुरा पनि निक्र्योल हुनु आवश्यक छ ।
हामीकहाँ ठूलो उद्योग भनेको पर्यटन उद्योग हो । अबको पर्यटनमा होटलमा भन्दा धेरै संख्यामा व्यक्तिका घरघरमा बेडहरू उपलब्ध गराउने एयर बीएन्डबी जस्ता सेवा विस्तार भइरहेका छन् । व्यक्ति घरमा बस्ने र खान मात्रै बाहिर जाने अवस्थाले होटलका ठाउँमा रेस्टुराँ व्यवसायले बढी अवसर पाउने सम्भावना छ । साथै त्यसमा आवश्यक जनशक्ति विकास पनि गर्नुपर्ने भएको छ । भोलिका दिनमा रेस्टुराँ पनि नचलेर भारतको ‘जोमाटो’ जस्ता खाना आपूर्ति गर्ने कम्पनीहरू चल्न सक्छन् । यसरी समय सँगसँगै बदलिँदै गएको व्यवसायको ट्रेन्ड र त्यसका लागि आवश्यक जनशक्ति उत्पादन महत्त्वपूर्ण कुरा हो ।
अन्तरराष्ट्रिय श्रम संगठन (आईएलओ)मा पनि यसपालिदेखि भविष्यको काम कस्तो हुनेछ, कुन शैलीमा जाँदै छ भन्ने कुरालाई केलाउन थालिएको छ । कामको परिभाषा नै रोजगारदाता र रोजगारबाट बदलिएर स्वरोजगार एवं सूक्ष्म उद्यमहरूमा जाँदै गरेको विषयलाई यो वर्षबाट आईएलओले पनि समर्थन ग¥यो । यसरी समग्र विश्व नै आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई)मा जान लागेको हुँदा प्रविधिको सम्बन्धमा अबको १–२ वर्षमै रोजगारी बजारमा धेरै परिवर्तन आउनेछ । यसका लागि सरकारको तयारी भने रहनु पर्छ । जे जस्ता, नीति, योजना, लक्ष्य लिए पनि अन्ततः उचित काम र उचित आय दिलाउन सक्नुपर्छ ।
संयुक्त राष्ट्रसंघको दिगो विकास लक्ष्यले पनि त्यही भन्छ । यसका लागि राज्यले हरेक वर्ष के कस्ता प्रविधि आइरहेका छन्, त्यससँग एकाकार हुनेगरी योजना तथा कार्यक्रम अघि बढाउनुपर्छ । मेरो देश विकासको गतिमा पछाडि छ, म पनि अरू देश जस्तै विस्तार विस्तार विकासका खुड्किला पार गर्दै जान्छु भनेर हुँदैन, प्रविधिसँगै फड्को मार्नैपर्छ । त्यो गति समात्ने जनशक्ति सरकारी निकायमा कत्तिको हुन्छ, त्यसले नै देशलाई गति दिने हो ।
अहिले सरकारले ल्याएको प्यान कार्डविना तलब भुक्तानी गर्न नपाउने व्यवस्थाले निजीक्षेत्र झस्किएको छ । संस्था चलाउने भए तरीका मिलाएर चलाउनु पर्यो, होइन भने बन्दै गर्नेगरी कतैबाट पनि उम्किन नसक्ने चक्रव्युह बनिसकेको छ । यही नभएकाले कर्मचारीले समयमा तलब नपाउने, पाए पनि कम पाउने, दिनुपर्ने सुविधा नदिएको, भविष्यको सुरक्षाको कुनै सुनिश्चितता नभएको जस्ता धेरै छिद्रहरू थिए । यही कारण नै युवा विदेशिनु परेको अवस्थामा यो समग्र संयन्त्र बन्नु एकदमै सकारात्मक हो । यसले व्यक्ति र व्यवसाय दुवैलाई सुरक्षित र अनुशासित गर्नेछ । अब उद्योग, व्यवसाय, व्यापार गर्ने व्यक्तिहरूले अनुशासनमा रहेर काम गर्ने हो भने प्रतिभाशाली जनशक्ति पाउने र उनीहरूलाई टिकाउन सक्ने अवस्था बनेको छ ।
साथै यो संयन्त्रले विदेशिएका प्रतिभाहरूलाई फर्काउनेसम्मको क्षमता राख्दछ । यसले विद्यमान केही व्यवसायहरूलाई सीमित गर्नेसम्मको अवस्था पनि ल्याउँछ । बाँकी मान्छे उच्च उत्पादकत्व हुने क्षेत्रमा सक्रिय हुन्छन् ।
जति उच्च उत्पादकत्व भएका काममा सहभागी भयो, त्यति राम्रो आय हुन्छ भन्ने शिक्षा पनि नेपालीलाई चाहिएको छ । त्यस्तै संघसंस्थाहरूले पनि जनशक्ति व्यवस्थापन गरे मात्रै फाइदा हुन्छ भन्ने थाहा पाउन जरुरी छ । यो महŒव बुझेका बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले मानव संसाधनका सम्बन्धमा संवेदनशील भएर काम गरेका छन् । त्यसैले यस्ता कम्पनीमा काम गर्नेहरू दिगो रूपमा रहेका हुन्छन् । तर यस्ता कम्पनीहरू हातका औंलामा गन्न सकिने मात्रै छन् ।
सामान्यतया तलब, भत्ता जस्ता कुरामा गरेको खर्च नै कर्मचारीका लागि गर्ने लगानी हो भन्ने बुझाइ छ । तर कर्मचारीको वृत्ति विकासका लागि तालीम दिने, शारीरिक, बौद्धिक क्षमता वृद्धि गर्ने कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने, उसबाट राम्रो नतीजा निकाल्न सिकाउँदै जाने गर्नु आवश्यक छ । यस्तो गर्ने केही संस्थाहरू पनि छन्, जसले यहाँ मात्रै नभई विदेशमा पठाएर वा विदेशीलाई यहाँ ल्याएर सिकाउने समेत गरेका छन् । तर यस्ता थोरै नै छन् । यसमध्ये बैंकिङ क्षेत्रमा त नाफाको ३ प्रतिशत अनिवार्य रूपमा मानव संसाधन विकासमा खर्च गर्नैपर्ने बाध्यकारी व्यवस्था छ । त्यो बाध्यताले पनि बैंकिङ क्षेत्रमा अभ्यास भइरहेको छ । यस्तै अभ्यास अन्य क्षेत्रमा पनि बाध्यात्मक बनाउन नियामक निकायहरूको भूमिका आवश्यक देखिन्छ । जनशक्ति जोगाउने, वृत्ति विकास गराउने, नतीजा निकाल्ने गरी काम गराउने र काम गरेअनुसार पुरस्कृत पनि गर्ने परिपाटी जुन संस्थामा हुन्छ, त्यहाँ कर्मचारी टिकिरहन्छन् ।
शुरू गरेको पहिलो दिनबाटै मानव संसाधन व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । यसका लागि हरेक क्रियाकलापमा ध्यान पुर्याउनुपर्छ । मानव संसाधन भनेको कम्पनीको सम्पत्ति हो भनेर उनीहरूका लागि लगानी गर्ने निजीक्षेत्रका संस्थाहरू पनि छन् । नेपाल र बाहिर विभिन्न समयमा भएका सर्वेक्षणहरूले कर्मचारी टिकाउने पहिलो आधार संस्थाको पद्धति, काम गर्ने तौरतरीका हो । कर्मचारीले संस्थाको पद्धति आप्mना लागि उपयुक्त छ/छैन, सुरक्षित महसूस हुन्छ÷हुँदैन, त्यहाँ रहँदा खुशी मिल्छ÷मिल्दैन भन्ने कुराका आधारमा त्यहाँ बसिरहने कि छाड्ने निर्णय गर्छन् ।
कर्मचारी टिक्ने दोस्रो आधार करीअर विकासको सम्भावना हो । कुनै संस्थामा काम गर्दा कुन तहसम्म पुग्न सक्छु वा यो संस्थाले मलाई कहाँसम्म पु¥याउन सक्छ भन्ने सबैले हेर्न थालेका छन् । करीअर फोकस मान्छेले कुनै पनि संस्थामा काम गरिरहनुले आफ्नो प्राविधिक र बौद्धिक पक्षमा के कस्ता विकास हुन्छन् भन्ने कुरा हेर्छन् । अध्ययनले कुनै पनि संस्थामा कर्मचारी टिक्ने र नटिक्नेमा तेस्रो नम्बरमा संस्थाले दिने सुविधा, वर्तमान र भविष्यको संरक्षण दिएको छ भन्ने आउने र त्यसपछि मात्रै तलब आउने देखाएको छ ।
योग्य मानव संसाधनको गुणस्तरमा विश्वविद्यालय शिक्षाको ठूलो भूमिका हुन्छ । जब मार्केटको संख्यात्मक र गुणात्मक आवश्यकता हेरी विकास गरिएका शैक्षिक कार्यक्रमले मात्रै रोजगारीको सुनिश्चिततासँगै योग्य मानव संसाधन उत्पादन विकास गर्न सक्छ । तर हामीकहाँ युनिभर्सिटी ग्य्राजुएट्स र जब मार्केट बीच सन्तुलन नै छैन । करियरमा प्रवेश गर्ने सीभी, निवेदन, सिग्नेचरदेखि उद्यमी कसरी बन्ने साथै कोसँग कसरी व्यवहार गर्ने भन्ने अटिट्युड केही पनि सिकाइएको हुँदैन । यसले गर्दा अन्तरवार्ता र त्यसपछिका बाटाले उसलाई निराश बनाउँछन् ।
अर्कोतर्फ हातमा गन्न मिल्ने केही संस्थाबाहेक अरूलाई आपूmलाई कस्तो मान्छे चाहिएको हो भन्ने पनि थाहा हुँदैन । न संस्थाको संस्कृति हुन्छ, न वृत्ति विकासका अवसर हुन्छन्, न तलब भने जस्तो र समयमा हुन्छ । यही सबै कुराको भद्रगोल स्थितिले विदेशिन बाध्य गराएको छ । जुन संस्थाहरू आपूmलाई चाहिएको जनशक्ति र उक्त जनशक्तिका लागि संस्थाले गर्नुपर्ने योगदानका बारेमा स्पष्ट छन् उनीहरूले प्रतिभाशाली व्यक्तिहरू पाउँछन् पनि र टिक्छन् पनि ।
नेपालमा वृत्ति विकासका लागि कुनै संस्थामा गएर तालीम लिने, आप्mनो बौद्धिक क्षमता विकास गर्ने भन्ने संस्कार नै छैन । जुन व्यक्तिमा आफूले सिक्नुपर्छ भन्ने छ, उसले खोज्दै, सिक्दै अगाडि बढ्छ ।
विदेशी रोजगारीमा वर्षेनि लाखौं गइरहँदा विदेशमा भन्दा बढी यहीँ कमाउन सकिने शीपमूलक काम भारतीय कामदारले गरिरहेको पाउँछौं । उनीहरू आफ्नो हातमा एक न एक शीप लिएर शहरका चोक चोकमा एकाबिहानै कामको खोजीमा जम्मा हुन्छन् । यसबाट उनीहरूमा रहेको काम गर्ने संस्कार र बाँच्ने कला रहेको देखिन्छ । तर हाम्रा गाउँतिर जाने हो भने युवाहरू घरमा मोटरसाइकल किन्न लगाउने अनि तास, क्यारेमबोर्ड खेलेर दिन बिताउने गरिरहेका छन् ।
यसैलाई सम्बोधन गर्न युवाहरू भेटिने अड्डाहरूमा घुम्ती रोजगारी पसल भनेर हामी खोलिरहेका छौं, जसमा युवाहरूलाई रोजगारीका लागि आवश्यक शीप सम्बन्धी निःशुल्क कक्षा लिने काम भइरहेको छ । यसबाट बजारमा कहाँ कहाँ जनशक्ति आवश्यक छ, त्यस्ता संस्थामा पु¥याइदिने काम गर्छौं । विदेशमा रहेका कतिपय नेपालीहरू कामको सुनिश्चितता भए फर्केर आउन चाहिरहेका छन् । उनीहरूलाई उपयुक्त रोजगारदातासँग जोडिदिनाले अहिले आफ्नै देशमा फर्किएर घर परिवारका साथमा रही विभिन्न पेशा व्यवसायमा आम्दानी र प्रगति दुवै गरिरहेका छन् । यसले विदेशबाट फर्किएर फेरि विदेशै जानुपर्ने बाध्यता अन्त्य गरेको छ भने कतिपय जानबाटै रोकिएका पनि छन् ।
पछिल्लो समयमा विदेश त जानैपर्छ भन्ने मानसिकता विकास भएका कारण विदेशिनेको संख्या धेरै भएको छ । यसमा रोजगारदाता संस्थाहरूको मानव संसाधन विकास तथा व्यवस्थापनमा रहेका कमी कमजोरी प्रमुख कारण हुन् । सरकारले कतिपय संस्थामा लागू गरेको बाध्यकारी रूपमा मानव संसाधनको वृत्ति विकासमा गर्नुपर्ने लगानीसम्बन्धी व्यवस्थाले केही सुधार ल्याउने अपेक्षा छ ।
कुनै पनि संस्था सञ्चालनका लागि मानव संसाधन सबैभन्दा महŒवपूर्ण पक्ष हो । संस्थाहरूले कर्मचारीलाई उनीहरूको प्रतिभा ग्रहण गरेर, बुझाइ, सिकाइ दक्षता अभिवृद्धि गराएर टिकाउन सक्नुपर्छ । यसो गर्दा व्यक्तिको वृत्ति विकास हुन्छ भने उसले राम्रो काम गर्दा संस्थालाई पनि फाइदा हुन्छ । यो कुरा सरकारी, गैरसरकारी, निजी, सबै संस्थाहरूले राम्रोसँग बुझ्नु र मनन गर्नु जरुरी छ । मानव संसाधन विकासको रणनीतिक तहमा नै एक, पाँच, दश वर्षका योजना विकास गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । यसले गर्दा कुनै पनि संस्थाले आफूलाई यति संख्यामा भन्दा पनि यो शीप र दक्षता भएको जनशक्ति चाहिएको भन्ने निक्र्योल गर्न सक्छन् । जनशक्ति नियुक्त गरिसकेपछि उनीहरूको वृत्ति विकास गर्न तथा उनीहरूलाई अवार्ड, रिकग्निशन जस्ता संस्कार बनाउँदै लैजानुपर्छ ।
हाम्रो पुस्ताले माटो, खेतबारी देखेर हुर्कियो भने अहिलेको पुस्ता ट्याब, टीभी देखेर हुर्किंदै छ । यसले नयाँ पुस्तामा हाम्रो पुस्ताको भन्दा फरक सोच्ने, विश्लेषण गर्ने क्षमताको विकास भइरहेको छ । प्रविधि र मानवसँगको अन्तरक्रियाले कुनै पनि क्षेत्रमा आलोचनात्मक विचार र तर्कसंगत विश्लेषण गर्न सक्ने नयाँ किसिमको शीपको आवश्यकता सृजना गरेको छ । त्यसैले भविष्यमुखी भएर योजना र प्रविधि अवलम्बन गर्नु आवश्यक छ । देखेर पहिचान गर्ने र केही तहसम्म विश्लेषण गर्ने काम प्रविधिले नै गरिदिने अवस्था बन्दै गएको छ । त्यसपछिको तर्कसंगत विश्लेषण गर्ने काम मात्रै मानिसको हातमा आउँदै छ । त्यसैले संस्थाहरूले गुणस्तरीय कामका लागि प्रविधिको आत्मसात् गर्ने र व्यक्तिहरूले प्रविधिले गरेर बाँकी रहेको काम गर्न सक्ने दक्षता आफूमा विकास गर्नुपर्छ ।
यस्तो प्रविधि त विकसित देशतिर आउँछ । अहिल्यै नेपाल जस्तो देशमा कहाँ आउँछ र भनेर हुँदैन । हालसालै नेपालमै आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको सम्मेलन सम्पन्न भइसकेको छ । त्यसैगरी विकासको अवस्था हेरेर उच्च प्रविधि अहिल्यै नेपालमा आउने बेला भएको छैन भन्ने केही मानिस पनि छन् । तर बेला नभए पनि आउँछ, रोक्न सकिँदैन । अबको प्रतिस्पर्धा ब्रान्डिङ, उत्पादन गुणस्तर मात्रै नभई नवप्रवर्तनमा हो । नवप्रवर्तनका सोचहरू प्रस्फुटन भएर विभिन्न माध्यमबाट अगाडि बढिसकेका छन् । यसमा संस्थाहरू एवं शैक्षिक प्रणाली अन्तरघुलन भएर सँगसँगै लम्किनुपर्ने भइसकेको छ । शिक्षातर्फ हेर्दा विद्यालय तहका बच्चाहरूमा गायत्री मन्त्र पनि भन्ने, योगासन पनि गर्ने, प्रविधि प्रयोग पनि गर्ने जस्ता शिक्षा एकैपटक प्रवाह भइरहेका छन् । तर विश्वविद्यालयमा यो प्रणाली विकास हुन सकेका कारण विद्यालयको त्यो जनशक्ति पनि विश्वविद्यालय तहमा पुगेर अड्किने अवस्था छ । विश्वविद्यालय तहमा पढाइ छाड्ने एउटा कारण विश्वविद्यालयको शैलीले आप्mनो भविष्य नबन्ने देख्नु नै हो । यसरी बाहिरिएका मानिसहरू आफ्नै प्रयासमा विभिन्न तालीमका माध्यमबाट सफल पनि भइरहेका छन् । यो सन्दर्भलाई बुझेर शिक्षा क्षेत्रभित्र तालीमहरू समावेश गरेर लैजानु आवश्यक छ । अनि बल्ल संस्था, व्यक्ति सबै गतिशील हुन्छन् । त्यसमा लागि सबैभन्दा ठूलो भूमिका निजी, गैरसरकारी, सरकारी जुनसुकै पनि संस्थाको प्रमुखको सोचको हुन्छ । नेतृत्वमा सोच नभएसम्म शैक्षिक संस्थाले उत्पादन गर्ने होस् वा संघसंस्थाले रोजगारी दिने कुनै पनि जनशक्तिको विकास सम्भव छैन ।
लेखक मेरो जब डटकमका प्रबन्ध निर्देशक हुन्
पेट्रोल–डिजेलको मूल्य घट्यो
‘ग्लोबल रिच अष्ट्रेलियन एजुकेसन फेयर’ माघ ५ बाट, अष्ट्रेलियाका २५ बढी युनिभर्सिटीका प्रतिनिधि आउने
जलविद्युत कम्पनीका शेयरमा लगानीकर्ताको आकर्षण, एक महीनामा १९.६४ % बढ्यो परिसूचक
माघे सङ्क्रान्तिको दिन टुँडिखेलमा भीडमा च्यापिएर ११ जना घाइते
लक्ष्मी सन्राइज बैंकको २३औं साधारण सभा
बाटोले विकासको सम्भावना खुलेको छ : अर्थमन्त्री डा. महत
३८ करोडले घट्यो चिया निकासी
पाँच महीनामा निर्जीवन बीमा कम्पनीले आर्जन गरे १५ अर्ब ७२ करोडभन्दा बढी बीमाशुल्क
कृषिमा लगानीको तयारी गर्दै भाटभटेनी
नृसिंहधाम, जहाँ बन्नेछ नेपालको पहिलो पानीमुनिको मन्दिर ! [तस्वीरहरू]
विद्युतीय तार भूमिगत : साढे २ वर्षमा सक्नुपर्ने काम ४ वर्षमा पनि सकिएन