आर्थिक अभियान १७ औं वार्षिकोत्सव विशेष : जलविद्युत् आर्थिक क्रान्तिको मेरुदण्ड 

कुमार पाण्डे

नेपाली अर्थतन्त्रमा विशेष योगदान दिन सक्ने जलविद्युत् क्षेत्र अपेक्षित रूपमा अघि बढ्न सकेको पाइँदैन । हालसम्म कृषि, व्यापार, औद्योगिकलगायत क्षेत्रले अर्थतन्त्रमा ठूलो मात्रामा योगदान दिएका छन् । तर, अर्थतन्त्रमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउने क्षेत्र अहिलेसम्म आएको देखिँदैन । आएको भए आजको दिनमा अर्थतन्त्रलाई अर्कै रूपमा देख्न पाइन्थ्यो । 

तर, अब त्यो अवस्थालाई तोड्दै जलविद्युत् क्षेत्रले अर्थतन्त्रमा नाटकीय परिवर्तन आउन सक्ने गरी योगदान दिन सक्छ, त्यसको आधारशिला समेत पछिल्लो समय तयार भएको छ । नेपालको जलविद्युत् उत्पादन बढ्दै गएको छ । स्वदेशमा खपत पनि बढ्दै गएको छ । भारतमा पनि विद्युत् निर्यात हुन थालेको छ । यसका अतिरिक्त बंगलादेशमा निर्यात गर्ने पहल भइरहेको छ ।

बढ्दो जलवायु परिवर्तनका कारण पछिल्लो समय विश्वभर ग्रिन इनर्जी (स्वच्छ ऊर्जा) को माग बढ्दो छ, जसको उत्पादन नेपालमा हुन्छ । कोइला र डिजेलबाट विद्युत् उत्पादन गरिरहेका भारत र बंगलादेशलाई पनि नेपालको पानीबाट उत्पादित बिजुली आवश्यक छ । त्यो अवस्थामा भोलिका दिनमा विदेशी मुलुकबाट नेपाली विद्युत्को माग उच्च हुन सक्छ । नेपालले विद्युत् निर्यात गरेर अर्बौं डलर आम्दानी गर्न सक्छ । त्यसले अर्थतन्त्रमा ठूलो सहयोग पुग्छ । यस्तै, स्वदेशमै ग्यास तथा पेट्रोलियम पदार्थ विस्थापित गरेर विद्युत्ले अर्का ठूलो योगदान दिन सक्छ । 

समग्रमा जलविद्युत् क्षेत्र अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड नै बन्न सक्ने सम्भावना छ । तर, यो काम त्यत्ति सहज भने छैन । त्यसको लागि जलविद्युत् क्षेत्रमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउनुपर्छ । विशेष गरी हामीले उत्पादन र खपत गरेर दुई पाटोमा काम गर्नुपर्छ ।

विद्युत् उत्पादन सम्भावना उच्च भए पनि हालसम्म हाम्रो कुल जडित क्षमता २२६८ मेगावाट मात्र छ । सुक्खा याममा त्यसको नगन्य मात्रामा उत्पादन हुन्छ । पिक डिमान्ड १८०० मेगावाट हाराहारी भएकाले हिउँदमा भारतबाट आयात गर्नुपर्ने बाध्यता पनि छ । अझै पनि स्वेदशी माग धान्न सक्ने गरी विद्युत् उत्पादन भएको छैन । त्यो स्थितिमा छिटो र सस्तो तरिकाले विद्युत् उत्पादन गर्नेतर्फ हामी लाग्नुपर्छ । तर, प्राविधिक, प्रशासनिक, लगानीलगायतका आधारमा नेपालमा छिटो र सस्तोमा विद्युत् उत्पादन गर्न चुनौती छ । तसर्थ विद्युत् उत्पादनमा सरकार कार्ययोजना नै बनाएर अघि बढ्नुपर्छ । 

कोइला र डिजेलबाट विद्युत् उत्पादन गरिरहेका भारत र बंगलादेशलाई पनि नेपालको पानीबाट उत्पादित बिजुली आवश्यक छ । त्यो अवस्थामा भोलिका दिनमा विदेशी मुलुकबाट नेपाली विद्युत्को माग उच्च हुन सक्छ । नेपालले विद्युत् निर्यात गरेर अर्बौं डलर आम्दानी गर्न सक्छ । त्यसले अर्थतन्त्रमा ठूलो सहयोग पुग्छ । यस्तै, स्वदेशमै ग्यास तथा पेट्रोलियम पदार्थ विस्थापित गरेर विद्युत्ले अर्का ठूलो योगदान दिन सक्छ । 

एउटा आयोजना बनाउन अझै पनि ७ मन्त्रालय, २२ विभाग र २०० टेबलसम्म प्रशासनिक तथा कानूनी प्रक्रिया पुर्‍याउन जानुपर्छ, जुन एकदमै झन्झटिलो छ । नेपालमा जुन क्षमतामा विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ, त्यसअनुसार काम गर्न स्वदेशी लगानीले पुग्दैन । पछिल्लो समय बैंकहरूले पनि जलविद्युत् आयोजनाको वित्तीय व्यवस्थापन गर्न सकेका छैनन् । कानूनी तथा प्राविधिक रुपमा पनि थुप्रै समस्या छन् । फलस्वरूप सहज, सस्तो र छिटो विद्युत् उत्पादन बढाउन चुनौती छ । सरकारले त्यस्ता समस्या समाधान गर्न क्षेत्रगत रूपमै छुट्टाछुट्टै कार्ययोजना बनाएर अघि बढ्नुपर्छ । प्रशासनिक प्रक्रियाको लागि एकद्वार प्रणाली बनाउने, विदेशी लगानी तथा प्रविधि ल्याउन सहुलियत तथा प्रोत्साहन दिने काम सरकारले गर्नुपर्छ । त्यसपछि विद्युत् उत्पादनमा फड्को मार्न सकिन्छ । 

दोस्रो, हामीले खपत बढाउनु पर्छ । खपतको दायरा समेत फराकिलो बनाउनुपर्छ । अहिले स्वदेशमा मात्रै नभएर विदेशमा पनि नेपाली विद्युत् खपत (निर्यात) हुन थालेको छ । 

वर्षात्मा मागभन्दा बढी विद्युत् उत्पादन हुन्छ । सोही विद्युत् नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले भारतमा निर्यात गरिरहेको छ । यो आफैमा राम्रो पक्ष हो । विद्युत निर्यात गर्दा विदेशी मुद्रा आर्जन हुन्छ । तर, विद्युत् निर्यातले मात्र अर्थतन्त्रमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउन भने सकिन्न । अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन तथा यसमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउन विद्युत्को स्वदेशी खपत नै बढाउनुपर्छ । खपत बढाउनुपर्छ भन्दैमा बढ्ने कुरा चाहिँ होइन । यसमा पनि कार्ययोजना बनाएर काम गर्नुपर्छ । लगानी समेत गर्नुपर्छ । 

विद्युत् एउटा यस्तो वस्तु हो, जुन हरेक क्षेत्रमा अपरिहार्य हुन्छ । र, विद्युत्ले नै अन्य क्षेत्रलाई सबल बाउने काम गर्छ । उद्योग, पर्यटन, कृषि, यातायातलगायतका अधिकांश क्षेत्रमा विद्युत्ले कच्चा पदार्थको रूपमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको हुन्छ । उद्योगहरू सञ्चालन हुन विद्युत् नै चाहिन्छ । कृषिको यान्त्रिकीकरण गर्न र सिँचाइ विस्तार गर्न विद्युत् आवश्यक पर्छ । पर्यटन क्षेत्रमा जिपलाइन, केबलकारलगायतका पूर्वाधार सञ्चालन गर्न बिजुली नै चाहिन्छ । डेटा सेन्टरलगायत आईटीका पूर्वाधार बनाउन पनि ठूलो मात्रामा विद्युत् चाहिन्छ । कर्पारेट, व्यावसायिकलगायत कार्यालय सञ्चालन गर्न पनि विद्युत् आवश्यक हुन्छ । मानिसले दैनिक चलाउने कम्प्युटर, मोबाइल जस्ता वस्तुमा पनि विद्युत् अपरिहार्य छ । 

यस्ता क्षेत्र सञ्चालन गर्न विद्युत् आधारभूत आवश्यकताभित्रको एक महत्त्वपूर्ण वस्तु हो । यसरी नै यसले अन्य क्षेत्रको विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ । त्यसको असरले अर्थतन्त्रको विकास हुन्छ । आजको दिनमा नेपालमा विद्युत् नभएको औद्योगिक क्षेत्र यो स्थितिमा आउन सक्ने थिएन । यद्यपि, अधिकांश उद्योग महँगो डिजेलबाट विद्युत् उत्पादन गरेर सञ्चालन हुन बाध्य छन् । त्यसकारण अन्य क्षेत्रको विकासमा विद्युत्को महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । त्यसैले यसको विकास गर्न पहिला स्वदेशी खपत बढाउन आवश्यक छ । 

स्वदेशी खपत बढाउन हरेक क्षेत्रअनुसार छुट्टाछुट्टै नै कार्ययोजना बनाउनुपर्छ । उद्योग, पर्यटन, कृषिलगायतका क्षेत्रमा कसरी विद्युत् खपत बढाउने भनेर सरकारले क्षेत्रअनुसार कार्ययोजना बनाउनुपर्छ । विद्युत् खपतको नयाँ अवसर तथा बजार खोज्नुपर्छ । वास्तवमै विद्युत् खपत बढाउन मास्टर प्लान बनाउनु पर्छ ।

उद्योग स्थापना गर्न लगानी गर्नुपर्छ । सोही अनुसार सम्बन्धित क्षेत्रमा लगानी बढाउन आवश्यक छ । त्यो सफल भयो भने मात्रै जलविद्युत्मार्फत अर्थतन्त्रमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ । 

भान्साबाट ग्यास विस्थापित गर्ने, यातायात, उद्योगबाट डिजेल तथा पेट्रोल विस्थापित गर्ने र ती क्षेत्रलाई विद्युतीकरण गर्ने गरी सरकारले मास्टर प्लान बनाउन पर्छ । अबको ५ वर्ष वा निश्चित समयमा पेट्रोलियम गाडीको आयात कति कम गर्ने, भान्साबाट कति ग्यास सिलिन्डर विस्थापित गर्ने, कति विद्युतीय सवारीसाधन प्रयोगमा ल्याउने भनेर सरकारले गुरुयोजना बनाउनुपर्छ । र, ती क्षेत्रमा विद्युत् खपत बढाउन स्वयम् त्यस क्षेत्रमा पनि लगानी गर्नुपर्छ । उद्योगमा विद्युत् खपत बढाउन पहिला उद्योग स्थापना हुनुपर्छ । र, उद्योग स्थापना गर्न लगानी गर्नुपर्छ । सोहीअनुसार सम्बन्धित क्षेत्रमा लगानी बढाउन आवश्यक छ । त्यो सफल भयो भने मात्रै जलविद्युत्मार्फत अर्थतन्त्रमा नाटकीय परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ । तर, सरकारले त्यसअनुसार योजना ल्याएको छैन । खोइ विद्युतीय सवारीसाधन तथा मोटरसाइकल ल्याएको रु खोइ ग्यास विस्थापित गर्न लागेको ?

अधिकतम खपत गरेपछि मात्रै निर्यात 
नेपालबाट विद्युत् निर्यात हुनु राम्रो पक्ष हो । यसबाट विदेशी मुद्रा आर्जन हुन्छ । व्यापार घाटा नियन्त्रण गर्न र शोधनान्तर स्थिति सकारात्मक बनाउन यसले योगदान दिन्छ । यो दीर्घकालीन आयोजना पनि हो । तर, अहिले नै विद्युत् निर्यात हुन थाल्यो भनेर खुसी हुनुपर्ने अवस्था छैन । किनकि हिउँदको समयमा हामी विद्युत् आयात गर्न बाध्य छौं । र, वैदेशिक विद्युत् व्यापारमा नेपाल घाटामै छ । हिउँदमा स्वदेशी माग धान्न पुग्ने गरी विद्युत् उत्पादन हुने अवस्था आयो भने त्यो राम्रो हो । अहिले नेपालको खपत पनि आवश्यकताअनुरूप बढेको छैन । त्यो अवस्थामा विद्युत् निर्यातलाई कसरी राम्रो भन्ने ? तसर्थ, पहिला नेपालकै खपत बढाउनु पर्छ । त्यसपछि निर्यात गर्नु राम्रो कुरा हो । 

खपत बढाउन पूर्वाधारमा समेत लगानी   
नेपालमा विद्युत् खपत बढाउनु छ भने पहिला विद्युत् प्रसारण तथा वितरण लाइन, सबस्टेशनलगायतका पूर्वाधारको क्षमता विकास गर्नुपर्छ । आजको दिनमा व्यापक मात्रामा विद्युतीय चुल्होलगायतका उपकरण प्रयोग गर्दा सबस्टेशन, प्रसारण तथा वितरण प्रणालीले थेग्न सक्दैन । तसर्थ, त्यस्ता पूर्वाधारको क्षमता विकास गर्नसमेत लगानी आवश्यक छ । 

बजार सृजनाको आवश्यकता 
विद्युत् खपत बढाउने विषय उठ्दा नेपालमा बजार छैन भनिन्छ । तर, यसो भनेर चुपचाप बस्नु हुँदैन । बजार त आफैले सृजना गर्ने हो । पहिला कर्णाली राजमार्ग नहुँदा त्यहाँ बाटो बनाएर केही काम छैन भनिन्थ्यो । अचेल त्यहाँ ट्राफिक जाम हुन्छ । पहिला विद्युत् उत्पादन नहुँदा पनि देश चलेकै हो । पछि विद्युत् उत्पादन हुन थालेपछि उद्योगहरु आउन थाले । तसर्थ, बजार छैन भनेर बस्नु हुँदैन । बजार सृजना गर्नेतर्फ हामी लाग्नुपर्छ । बजार छैन भनेर विद्युत् उत्पादन नै रोक्ने होइन । आजको दिनमा कृषि उत्पादनदेखि भण्डारणसम्म कयौं विद्युत् खपत गर्न सकिन्छ । रेलमार्गको विस्तार गर्ने भनिएको छ । नेपालमा विद्युतीय रेल कुदाउन सकिन्छ । पारवहनमा समेत विद्युत् प्रयोग गर्न सकिन्छ । तर, त्यसमा सरकारको ध्यान पुगेको छैन । 

यतिका काम सरकारले गरिराख्नुपर्छ भनिरहँदा जलविद्युत्को विकासमा निजीक्षेत्रको दायित्व के भन्ने प्रश्न आउन सक्छ । जलविद्युत् उत्पादनमा आजको दिनसम्म निजीक्षेत्र अघि छ । तर, अब निजीक्षेत्रको भूमिका सीमित हुन सक्छ । किनकि हामीसँग पर्याप्त पूँजी छैन । बैंकहरु आयोजनामा कर्जा लगानी गर्ने अवस्थामा छैनन् । नेपालमा जति विद्युत् उत्पादन हुने सम्भावना छ, त्यसको केही अंश उत्पादन गर्न पनि नेपालमा पूँजी पर्याप्त छैन । त्यसकारण जलविद्युत्को विकासमा निजीक्षेत्रको भूमिका सीमित हुँदै जान सक्छ । तर, हामी हाम्रो भूमिका सीमित हुनुपर्छ भन्ने पक्षमा छैनौं । भलै अवस्था त्यस्तै आउन सक्छ । त्यसकारण जलविद्युत्मा विदेशी लगानी पनि ल्याउन पर्छ । 

नेपाल सरकारसँग पनि पैसा छैन । सरकारको पूँजी कर्मचारीको तलबमै सकिन्छ । पहिलाको जस्तो विदेशी अनुदान पनि आउन छोड्यो । हामीलाई सस्तो ब्याजमा धेरै पैसा चाहिएको छ । दिने कोही छैनन् । बैंकहरू पनि तरलता अभावको समस्यामा छन् । त्यसले पनि समस्या बढ्दै गएको छ, फलस्वरूप ऊर्जा विकासमा निजीक्षेत्रको भूमिका सीमित हुन सक्छ । 

(पाण्डे उर्जा व्यवसायी हुन् ।)

प्रतिक्रिया [0]